HE KIʻINA HAKU MOʻOHAʻAWINA E OLA AI NĀ PAHUHOPU HOʻONAʻAUAO KAIAʻŌLELO MAULI OLA HAWAIʻI

Transcription

1 HE KIʻINA HAKU MOʻOHAʻAWINA E OLA AI NĀ PAHUHOPU HOʻONAʻAUAO KAIAʻŌLELO MAULI OLA HAWAIʻI HE PEPA KĒIA I HOʻOUNA ʻIA I KA MĀHELE MULIPUKA O KE KULANUI O HAWAIʻI I MEA E HOʻOKŌ ʻIA AI NĀ KOINA O IA MĀHELE O KE KĒKELĒ LAEOʻO MA KA ʻŌLELO A MOʻOKALALEO HAWAIʻI MEI 2013 Na Keʻalohikikaupeʻaokamakawelikikeʻekapu Myfanwy Reppun Kōmike Pepa Puka: Keiki K. C. Kawaiʻaeʻa, Luna Kōmike Hiapokeikikāne Kichie Perreira Charles M. Langlas Pepa Mulipuka Laeoʻo Ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo

2 Keʻalohikikaupeʻaokamakawelikikeʻekapu Myfanwy Reppun, 2013 ii

3 KA HOʻOLAʻA No KALEHUA, KAULU, KAMALEI, a me BULA, kaʻu mau kumu aʻo ʻōlelo ola, kaʻu mau kumu hoʻokanaka makua, kaʻu mau kumu hoʻoulu mau. No ʻoukou ka hōʻihi nui, ka mahalo palena ʻole, a me ke aloha... kau a kau. iii

4 KA HOʻOMAIKAʻI ʻO ka mua, he mahalo palena ʻole i koʻu mau mākua, kaʻu mau kumu mua loa, no lāua koʻu ʻike kahua kuamua e kū ai. I koʻu mau kūpuna ka lua o koʻu hoʻomaikaʻi ʻana, ʻoiai, no lākou nā haʻawina kūlohelohe nui o koʻu ola. No koʻu kaikuaʻana me koʻu kaikunāne, he mahalo ʻokoʻa i nā haʻawina naʻau o ka wā o ke kamaliʻi ʻana e pōmaikaʻi nei ke aʻo ʻōpio ʻana ʻānō. I nā mākua hou aku na lākou au i mālama, he mau kumu hoʻohālike ʻoukou ʻo ke ʻano kākaʻikahi e nānā makahehi mau ai kēia mau maka i loko o ka ʻimi naʻauao. A i nā hoa hānau oʻu me nā hānau hope, he mahalo ʻokoʻa hou aku, i nā haʻawina kuleana i ʻauamo like ʻia, e ʻauamo ʻia nei, a e koe mai ana ko kākou ʻauamo pū ʻana aʻe. I ke kōmike kākoʻo a hoʻomanawanui i loko o kēia huakaʻi alo pali hāiki, kūnihi, a loloa i piha i nā haʻawina, mahalo hoʻi iā ʻoukou! I nā hoa i kūpaʻa ma ke kākoʻo a ma ka paiapai mau i ka ʻimi i ka puka lanakila oʻu ma nā piʻina me nā ihona o nei huakaʻi, no ʻoukou kuʻu mahalo haʻahaʻa lua ʻole. A ʻo ka hope o ka hoʻomaikaʻi, iā ʻoe e kuʻu hoa kūkā o nā kumuhana mea nui me nā kumuhana mea iki o ke ola me ka ʻoihana... nou hoʻi ka uʻi a me ka hanohano piha, ʻoiai, he mahalo palena ʻole koʻu i ka nui manaʻo āu i ʻālana aʻe e kō ai nei pāhana pepa puka laeoʻo. ʻO nā nāni a pau e lawe aku nō... a ʻo nā ʻaoʻao pōkole a pau, naʻu wale nō. Ke aloha nui! iv

5 KA HŌʻULUʻULU MANAʻO He pepa puka laeoʻo kēia e ʻimi ana i ka hoʻohua aʻe he kiʻina haku moʻohaʻawina a he laʻana moʻohaʻawina piha e kōkua ana i ke kumu aʻo lumi papa ma ka hoʻomohala i ka moʻohaʻawina kūpono ma ke ʻano piha kāʻokoʻa e kō ai nā pahuhopu hoʻonaʻauao o ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. ʻO ke kiʻina haku moʻohaʻawina, he kaʻina hana 10 ʻanuʻu ia e haku ʻia ai nā manaʻo hoʻokele haʻawina kūpono i nā koina aʻo kūhelu, nā koina aʻo kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, ke kuanaʻike kūpono o ka pōʻaiapili hoʻonaʻauao, me ke kuanaʻike kūlohelohe o ke ola kanaka. He kumu waiwai ka moʻohaʻawina, ʻoiai, he kuleana koʻikoʻi kona i loko o ke kūkulu i ka papa haʻawina o ka honua hoʻonaʻauao, a i loko hoʻi o ke kūkulu ʻia o nā ʻōpaʻa haʻawina aʻo lumi papa pū kekahi. ABSTRACT This paper presents a ten-step process to be used in creating classroom level curriculum, which aligns with and fulfills the educational goals of the Hawaiian-Medium Mauli-Based Education Program. The process proposed addresses: state-level standards and requirements, school-level goals and focus, cultural and contextual perspectives, as well as, utilitarian perspectives on making learning applicable and natural for the learner. The classroom level curriculum template created is of value in that it may serve as a base unit on which school-wide curriculum can be developed, and it may also serve as a foundation from which individual lesson plans can be designed. v

6 KA PAPA KUHIKUHI KA HOʻOMAIKAʻI... iv KA HŌʻULUʻULU MANAʻO/ABSTRACT... v KA PAPA PAKUHI... viii KA ʻŌLELO HOʻOLAUNA... 1 KA MOKUNA I: HOʻOLOHE LOHE ʻO KEKŪHAUPIʻO NO KA HOʻOLOHE HE LOHENA KAʻU Ka Pōʻaiapili Pāhana Ka Nele: He Pāhana Ke Kumu & Waiwai Pāhana Ka Hōʻuluʻulu Kaʻina Pāhana LOHE ʻO PUNIA KA MOKUNA II: HOʻOPILI PILI ʻO KEKŪHAUPIʻO NO KA HOʻOPILI HE NOIʻI PILINA ʻIKE MUA Nā Pahuhopu Hoʻonaʻauao Kaiaʻōlelo Mauli Ola Hawaiʻi No Ke Kaiaʻōlelo No Ke KHMO No Nā Manaʻo Hoʻokele Hoʻonaʻauao Ma Nāwahī Ka Haku Moʻohaʻawina PILI ʻO PUNIA KA MOKUNA III: HOʻOHANA HANA ʻO KEKŪHAUPIʻO NO KA HOʻOHANA HE HUAHANA: HE KIʻINA HAKU MOʻOHAʻAWINA Ke Kiʻina Haku: ʻAnuʻu Ka Moʻohaʻawina: Ke Anakuhi a me Nā ʻŌpaʻa Ka Huakaʻi Haku Moʻohaʻawina Noiʻi Hoʻokamaʻāina Noiʻi Kaiaʻōlelo Mauli Ola Hawaiʻi Hoʻoholo Au Manaʻo vi

7 4. Hoʻomāhele Kumuhana Haʻawina Hoʻokuanaʻike Kumuhana Haʻawina Hoʻopaʻa ʻAlemanaka Aʻo Kūkulu Pakuhi Ana Hoʻohālike Hoʻonoho Anakuhi Moʻohaʻawina Hoʻonoho Kumu Kukuhi Moenahā Hoʻokolohua Huahana HANA ʻO PUNIA KA MOKUNA IV: HOʻOPUKA PUKA ʻO KEKŪHAUPIʻO NO KA HOʻOPUKA HE PUKANA: HE MOʻOHAʻAWINA PIHA PONO Ke Anakuhi Moʻohaʻawina Papa 5 - Pilikanaka Ka ʻŌpaʻa Haʻawina 1: Ke Kanaka Mua ʻAna o Nā ʻAmelika Ka ʻŌpaʻa Haʻawina 2: Nā Lāhui Mua o Nā ʻAmelika Ka ʻŌpaʻa Haʻawina 3: Ka Wā ʻImi Loa o ʻEulopa Mā Ka ʻŌpaʻa Haʻawina 4: Nā Panalāʻau Mua o ʻAmelika ʻĀkau Ka ʻŌpaʻa Haʻawina 5: Ka Nohona Panalāʻau o ʻAmelika ʻĀkau Ka ʻŌpaʻa Haʻawina 6: Ke Au Kūʻēʻē o Nā Panalāʻau Ka ʻŌpaʻa Haʻawina 7: Ke Kaua Hulihia ʻAmelika PUKA ʻO PUNIA KA MOKUNA V: HOʻŌLA OLA IĀ KEKŪHAUPIʻO NO KA HOʻŌLA HE AKUA HOʻŌLA: ʻO MAULIOLA No Ka Papa Haʻawina No Ka Hoʻomohala Haʻawina Aʻo OLA IĀ PUNIA KA PAPA HUAʻŌLELO HOU KA PAPA KŪMOLE PIHA vii

8 KA PAPA PAKUHI Pakuhi 1. He Kiʻina Haku Moʻohaʻawina Pakuhi 2. Ke Kumu Kukui ʻŌpaʻa 1- Pilikanaka Papa Pakuhi 3. Ke Anakuhi Moʻohaʻawina Pilikanaka Papa 5 (ʻaoʻao 1) Pakuhi 4. Ke Anakuhi Moʻohaʻawina Pilikanaka Papa 5 (ʻaoʻao 2) Pakuhi 5. Ke Anakuhi Moʻohaʻawina Pilikanaka Papa 5 (ʻaoʻao 3) Pakuhi 6. Ka Papa Haʻawina Hoʻonaʻauao Piha viii

9 KA ʻŌLELO HOʻOLAUNA E lawe i ke aʻo a e hoʻohana, i ʻoi mau ka naʻauao. 1 He pepa laeoʻo kēia e ʻimi ana i ka hoʻohua aʻe he kiʻina haku moʻohaʻawina 2 e kōkua ana i ke kumu lumi papa ma ka hoʻomohala i ka moʻohaʻawina kūpono ma ke ʻano piha kāʻokoʻa e kō ʻoi kelakela ai nā pahuhopu hoʻonaʻauao o ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. 3 ʻOiai no ka Hawaiʻi, he mea nui ka nānā ʻana i nā hiʻohiʻona o ka wā ma mua aku he kumu hoʻohālike e kaʻi ai i ke ala i mua pono o ke alo, ʻo kahi hoʻomaka o kēia huakaʻi, aia nō i loko o ka waihona moʻokalalaleo a ʻōlelo noʻeau hoʻi e waiho nei. Ke ʻalawa ʻia iho ke ʻano aʻo i hoʻomākaukau ʻia ai ka ʻōpio o ka wā ma mua aku, kilo ʻia nā pōʻaiapili aʻo a nā meʻe kaulana a me nā kāʻeʻaʻeʻa wiwo ʻole i mau ai ko lākou mau moʻolelo a kaʻao no nā hanauna he lehulehu. Ma ka nānā lihi wale ʻana nō i ke ʻano o ke aʻo a kēlā poʻe ʻōpio me ka hoʻohālikelike pū me ka pōʻaiapili aʻo a nā ʻōpio o kēia mau lā, ahuwale koke ʻelua ʻokoʻa koʻikoʻi no ka hoʻonaʻauao i kūkulu ʻia ai nā manaʻo kahua o kēia pepa. ʻO ka mua, he mea maʻamau ka paʻa o ka ʻoihana aʻo a ka ʻōpio i kona wā kamaliʻi loa; a ʻo ka lua, he mea koʻikoʻi lua ʻole ke kuanaʻike o ka hoʻonaʻauao ʻana. I mea e mōakāka ai ia mau manaʻo kahua ʻelua, ua koho ʻia ka ʻōlelo noʻeau ʻo E lawe i ke aʻo a e hoʻohana i ʻoi mau ka naʻauao, he manaʻo hoʻolauna e hoʻomaka ai ke au manaʻo o kēia kūkā ʻana. Ma ka pōʻaiapili hoʻonaʻauao o ka wā ma mua, ahuwale koke ke kālele mua ʻia o ka hoʻonaʻauao ʻōpio ma nā hana maʻamau e pono ai ke ola ponoʻī o ka ʻōpio kāʻokoʻa. 4 He hōʻoia kēia i ka noʻonoʻo nui ʻia o ke kanaka i hiki ke mālama piha iā ia iho, i kona/kāna ʻohana hoʻi i ka wā oʻo, ma ka ʻimi 1 Mary Kawena Pukui, ʻŌlelo Noʻeau: Hawaiian Proverbs & Poetical Sayings (Honolulu, Hawaiʻi: Bishop Museum Press, 1983), 40:328. ʻO ka ʻōlelo noʻeau a Pukui, ʻo E lawe i ke aʻo a mālama a e ʻoi mau ka naʻauao, ka ʻōlelo mole nona mai kēia ʻōlelo hakuloli na Kauʻi Ontai. 2 moʻohaʻawina: ka papa helu kaʻina ʻōpaʻa haʻawina piha e aʻo ʻia i loko o ka hoʻokahi papa 3 ke kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi: ka honua e ʻimi pau aho ʻole ana i ke kūlana he ʻōlelo Hawaiʻi piha a e koho ana ʻo ke Kumu Honua Mauli Ola ke kālaimanaʻo hoʻokele no kāna mau hana like ʻole a pau; ke ʻano hoʻi e ʻimi ʻia nei ma ka honua kula o Ke Kula ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu. 4 kāʻokoʻa: ke kino kanaka hoʻokahi ma kona ʻano piha: ʻo ka ʻuhane, ka ʻiʻo, ka naʻau, ka noʻonoʻo. No nā laʻana o ka hoʻomākaukau koke ʻia o ka ʻōpio ma nā hana maʻamau o ke ola a ma ka ʻoihana e loea ai, e nānā i nā moʻolelo no Kamehameha I na S. Kamakau i loko o Ke Kumu Aupuni(1996), no Iosepa Nāwahī na Sheldon i loko o Ka Puke Moʻolelo no Hon. Iosepa K. Nāwahī (1996), a no John Papa Ii nāna iho nō i loko o Ka Nupepa Kuokoa, a i ʻole i loko o ke kope puke unuhi o kā Ii mau kōlamulamu na Pukui me Barrere ʻo Fragments of Hawaiian History (1983). 1

10 kūpono ʻana i ke ola. Ma kēia pōʻaiapili, ʻo ka lawe ʻana i ke aʻo a hoʻohana ma ke ola kanaka, he mākau koʻikoʻi i noʻonoʻo ʻia he hanohano e ko kākou poʻe kūpuna. ʻOiai pū i kālele koke ʻia ai ke aʻo ʻike ola kanaka i ka wā ma mua (e like hoʻi me ka mea e ʻike ʻia i loko o nā moʻolelo i kuhi ʻia no Kamehameha, Nāwahī, a me ʻĪʻī, a e ʻike ʻia i loko nei nō o kēia pepa no Kekūhaupiʻo a me Punia), ua ʻike koke pū ʻia nā kālena a me nā hiʻohiʻona mākaukau a ka ʻōpio e kuhi ana i ka ʻoihana kūpono e komo ai ʻo ia. I ka wā kamaliʻi loa, he mea maʻamau ka hoʻomaka ʻia o ke aʻo ʻoihana ʻia me ke komo hoʻi o ke keiki i loko o ka lawelawe i nā kuleana ʻoihana kikoʻī e loea ai ʻo ia i kona wā makua aʻe. He hoʻomanaʻo ka ʻōlelo noʻeau o luna i ka mea nui o ka lawe pū i kēia ʻike ʻoihana me ka hoʻohana ʻana, ʻoiai ke hoʻohana ʻia ka ʻike, he hoʻomaʻamaʻa maikaʻi ia e kīpapa hou mau ana i ke kahua ʻike o ka loea mākaukau loa ma kāna ʻoihana. ʻO kekahi hiʻohiʻona ahuwale i loko o ka pōʻaiapili hoʻonaʻauao o ka wā ma mua, ʻo ia ke kuanaʻike i aʻo ʻia ai nā meʻe kaulana nona nā moʻolelo i kilo ʻia. Ikaika loa ke ʻano o ka leo aʻoaʻo a nā kumu i loko o nā moʻolelo ma ka hoʻokuanaʻike 5 ʻana i ke aʻo ma kekahi ʻano e ʻike ahuwale ai ka haumāna i ka waiwai o ke aʻo ʻana. Aia i loko o kēia hiʻohiʻona o ka hoʻonaʻauao kahiko ka haʻawina o ka mea nui o ka ʻōlelo ma ke aʻo. ʻO ia hoʻi, ke kahukahu ʻia nā manaʻo kūpono o ke aʻo ma ka wae kūpono i nā huaʻōlelo e hoʻohana ʻia ma ke aʻo, nui loa ka mana o ka ʻōlelo i loko o ka hoʻokuleana a me ka hoʻoulu i ka haumāna e hoʻohana aku i ka ʻike aʻo ma luna o ka pono. ʻOiai he kamaʻāina nō paha ka maka heluhelu i ka ʻōlelo noʻeau mole na Pukui, ʻo E lawe i ke aʻo a mālama a e ʻoi mau ka naʻauao, he ʻokoʻa iki ka ʻōlelo i koho ʻia he mākia no kēia māhele o ka pepa. He ʻōlelo hoʻi i hakuloli ʻia na Kauʻi Ontai, he hoa kumu, i ka makahiki 2011, i mākia aʻo no kāna papa kula kauwela. Ma ke kūka ʻana i ke kumu i hakuloli ʻia ai, hōʻike mai ana ʻo Ontai, aia i loko o ka hakuloli iki ʻia ke kālele a me ka hoʻoikaika hou aʻe i ka manaʻo no ke kuleana ola o ka ʻike o ka haumāna nāna ke aʻo. ʻO ia hoʻi, ma ka hakuloli iki ʻana i ahuwale hou aku ai ka manaʻo kuʻuna no ia ʻōlelo i ka haumāna o kēia au. ʻOiai he mea ola ka ʻōlelo, he mea loli ia ma ka mea e pono ai ke 5 hoʻokuanaʻike: ka hana a ke kumu ma ke kūkulu i ka pōʻaiapili a me nā palena o ke kumuhana aʻo i mea e ʻike ai a e noʻonoʻo ai ka haumāna i ka ʻike aʻo ma kekahi (mau) ʻano e waiwai ana i ke aʻo a ka haumāna. 2

11 au ʻana o ka manawa, a ʻo ka haʻawina hoʻonaʻauao o ia loli, ʻo ia ka makaʻala maikaʻi ʻana i ka launa o ka ʻōlelo me ke au manaʻo a me ke kuanaʻike o ke aʻo e ʻimi ʻia ana. Ma ka pōʻaiapili o kēia ʻōlelo noʻeau mole, ua hiki ke kuhi hewa ʻia ma ka pōʻaiapili ʻōlelo o kēia mau lā, ʻo ka mālama, he pūlama wale nō ma ka papa naʻau o ke kanaka me ka ʻike ʻole hou o nā lālā kino i ke ola maoli o ka ʻike. A ʻoiai ʻaʻole paha pēlā ka manaʻo o ia huaʻōlelo i ka wā i kaulana mua ai kēia he ʻōlelo aʻo, ʻo ka hiki ke unuhi ʻia pēlā ʻānō, he makaʻu no ka ʻike kuʻuna nāwaliwali e paio ana e ola ma ka pōʻaiapili o kēia au. ʻO ko Ontai 1) ʻike ʻana i ka pili o ka ʻōlelo noʻeau a me nā huaʻōlelo pākahi i kona pōʻaiapili aʻo; 2) ʻo kona kālailai ʻana i ke kūpono a kūpono ʻole nō paha o ka manaʻo nui a me nā manaʻo pākahikahi ma ia pōʻaiapili hoʻohana; 3) a ʻo kona hakuloli ʻana i ka ʻōlelo i mea hoʻi e waiwai piha ai ka ʻōlelo noʻeau no kāna mau haumāna, he haʻawina nui na ka poʻe e ʻimi ana e lilo ʻo ka ʻike kuʻuna he ʻike ola i loko o kēia wā o ke au hou. A ʻoiai hoʻi ʻo au kekahi o ka poʻe nāna kēia ʻimi ʻana, he haʻawina nui loa kā Ontai no ka hakuloli ma ka ulu o koʻu kuanaʻike ponoʻī no ka hoʻonaʻauao a no koʻu kūlana kumu e ʻimi mau ana e hoʻokāʻoi. A ʻoiai ma luna o ka hoʻokāʻoi e kū ai ka hana o kēia pepa, ua hoʻomaka ke kīpaepae ʻana i ke kuanaʻike pepa ma ka noiʻi ʻana i nā hana i manaʻo ʻia he ʻoi i loko o ka hoʻonaʻauao o kēia mau lā. I loko o ia noiʻi ʻana, he manaʻo kupu pinepine ke aʻoaʻo e hoʻomaka mau i ka hana hoʻolālā ma ke kilo ʻana i ka hopena e ʻimi ʻia ana. Ma muli o ke kupu pinepine o kēia aʻoaʻo, ma laila hoʻi i hoʻomaka ai ka hoʻolālā ʻana i ka hana no kēia pepa puka laeoʻo, ma ke kilo ʻana i ka hopena i makemake ʻia no kēia pāhana. 6 ʻO ka hopena i hoʻoholo ʻia, he moʻohaʻawina e kū piha ana i nā pahuhopu o ke kula kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi; he papa haʻawina hoʻi e ʻāwili ana i nā mākau ola i paʻa i nā kūpuna i o kikilo mai i loko o nā ʻoihana hou e lawelawe ʻia nei ʻānō no ka pono o kānaka. ʻO ka moʻohaʻawina e 6 ʻOiai he pepa puka laeoʻo ka mea i palapala a i paʻi ʻia he koehana heluhelu e kō ai nā koina kēkelē, loaʻa pū ka hua o kēia pepa i hiki ke kū kaʻawale i loko o ka hana a ke kumu, a ʻo ia huahana, ʻo ia ka mea i kūkulu mua ʻia, i hoʻokolohua ʻia. ʻAʻole ia he mau manaʻo wale nō, he kino ponoʻī kona, he mau ʻōlelo ponoʻī kona a pēlā aku. A no laila, ʻo ka haku ʻana i ia huahana a me ke kālailai ʻana i kona ʻano i mea e loaʻa ai nā manaʻo no kēia pepa kaʻu e kapa nei he pāhana, ʻoiai, ma ʻō aku ia o ke kākau wale ʻana nō i ka pepa puka; he mau hana a he mau ʻanuʻu hoʻokō e hua mai ai. 3

12 hoʻomoeā ʻia aʻe ana, e alakaʻi pono ana ia i ka haumāna ma ka huakaʻi aʻo 7 e hua nui mai ai ka ʻike ma kekahi ʻano e pono ai ka haumāna kāʻokoʻa. Aia i loko o ia kilo ʻana i ka hopena ka ʻike i ka moʻohaʻawina e kahukahu ana i ke kūkulu haʻawina ma luna o ka ʻike no nā ʻike makalau 8 a me nā ʻano aʻo 9 e kūʻokoʻa ai kēlā me kēia haumāna. A ʻo ke kino hoʻi o ia moʻohaʻawina, he kino e kākoʻo ana i ka ulu o ka ʻike hoʻokahi i loko lilo o kēlā me kēia haumāna kāʻokoʻa i mea e waiwai ai ia ʻike no ka haumāna ponoʻī iho nō, no kona ʻohana ponoʻī, a no kona poʻe kaiaulu ponoʻī e pili aku ana, no ia wā nō a no kēia mua pū aku hoʻi. Ma kēia kilo ʻana i ka hopena, i ka huahana 10 hoʻi e lawelawe ai, ua hiki ke wānana pū ʻia ke kiʻina hoʻomohala haʻawina e kūpono ana he kiʻina hoʻōla i loko o ka lumi papa ke aʻo maoli ʻia, ʻoiai he kū i ke kiʻina e hoʻoikaika ʻia nei i loko o ka polokalamu hoʻomākaukau kumu ʻōiwi o Hilo nei, ʻo ka Moenahā. 11 ʻO ua kiʻina Moenahā nei, na Keiki Kawaiʻaeʻa, he kiʻina hoʻomohala a aʻo haʻawina i kūkulu hou a i hakuloli ʻia ma luna o ke kiʻina kuamua 12 ʻo ka 4MAT na Bernice McCarthy, 13 ma muli 7 huakaʻi aʻo: he pōʻaiapili aʻo piha e hoʻomaka ana ma ka launa me kekahi ʻike hou, a e kaʻi ana i loko o nā wā aʻo o ke kiʻina a ke kumu i koho ai no ka hoʻomaʻamaʻa i ka ʻike aʻo, a e hōʻea ana i ka hopena o ke kaʻi ʻana i loko o ka pōʻaiapili e paʻa ai ka ʻike. 8 Howard Gardner, Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences (New York: Basic Books, 1999). ʻO nā ʻike makalau ka huaʻōlelo e hoʻohana ʻia nei no kā Gardner kālaimanaʻo kaulana no ke aʻo ʻokoʻa o nā kānaka a pau: ʻo kekahi he poʻe lohe pepeiao, ʻo kekahi he pono ke ʻike maka, ʻo kekahi he aʻo ke hoʻopā, ʻo kekahi he pono ka ʻoni o ke kino, a pēlā aku. Kākoʻo a kaohi paha ke kumu i ka haumāna o kēlā me kēia ʻike makalau ma ka hoʻolālā i nā haʻawina i kūpono no ka haumāna aʻo ma o kēlā me kēia ʻano ʻike. 9 Bernice McCarthy, About Teaching: 4MAT in the Classroom (Wauconda, IL: About Learning, Incorporated, 2000), ʻO ke ʻano aʻo, he manaʻo a McCarthy e hoʻohana ai ma ke kūkā no nā ʻano ʻokoʻa e aʻo ai ka haumāna. Wahi āna, ʻo kekahi ʻano aʻo ka pā o ka naʻau, ʻo kekahi ka ʻike i ka ʻikepili kikoʻī, ʻo kekahi ka hana lima, a ʻo kekahi ka hoʻohua hou aku i nā huahana. Wahi a McCarthy, kākoʻo ke kumu i nā haumāna a pau ma ke aʻo ma ka hoʻolālā i ka wā kūpono e komo a e noho ai kēlā me kēia haumāna i loko o kēlā me kēia mau pōʻaiapili aʻo. 10 huahana: i loko o kēia pepa, ʻo ka huahana mua he kiʻina haku moʻohaʻawina nona ke kaʻina a me nā manaʻo hoʻokele e alakaʻi ʻia ai ka haku moʻohaʻawina ʻana. ʻO ka huahana ʻelua, he moʻohaʻawina Pilikanaka Papa 5 piha. 11 Keiki Kawaiʻaeʻa, Moenahā: A Cultural-based Curriculum Design and Instructional Method, Puke Alakaʻi-Manual (Hilo, Hawaiʻi: Keiki Kawaiʻaeʻa, 2011). No ka polokalamu hoʻomākaukau kumu ʻōiwi o Hilo: ʻo Kahuawaiola ka papahana ma lalo o Ka Haka ʻUla o Keʻelikōlani, ke koleke ʻōlelo Hawaiʻi ma ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo. Ma ia polokalamu e hoʻohana ʻia ai ua Moenahā nei, ʻo ia ka ʻike kahua hoʻomohala haʻawina me ka hoʻokolohua kiʻina aʻo ma ka hoʻomākaukau ʻana i nā kumu hou. 12 kuamua/kualua: ma ka laulā, ʻo ka mua a me ka lua ka manaʻo o kēia mau huaʻōlelo; ʻo kua naʻe, loaʻa kona manaʻo: he mea ʻauamo ʻia, a laila, ʻo ka mea mua e ʻauamo ai, he mea kuamua, a ʻo ka 4

13 hoʻi o nā manaʻo hoʻonaʻauao kuʻuna Hawaiʻi. 14 I ke ahuwale ʻana o ke kuleana o ka Moenahā i loko o ke kūkulu moʻohaʻawina, ua lilo ka Moenahā he manaʻo hoʻokele i loko o kēia pepa. A ma ke kālailai ʻana aʻe i ka huakaʻi aʻo pilikino o kēia hoʻohua pepa laeoʻo ʻana, ua ahuwale koke ke kū o nā māhele hana nui o ia huakaʻi i nā wā aʻo ʻehā o ke kiʻina Moenahā. No ia kumu i manaʻo ʻia ai he kūpono, a he kōkua pū nō hoʻi i ka maka heluhelu, ke kūkulu ʻana i kēia pepa ma ke kaʻina hoʻokahi o ke kiʻina Moenahā penei: Mokuna I: Hoʻolohe Mokuna II: Hoʻopili Mokuna III: Hoʻohana Mokuna IV: Hoʻopuka 15 ʻO ka Mokuna V naʻe, ʻaʻohe ona hoa launa i loko o ke kiʻina Moenahā a no laila ua kapa ʻia penei: Mokuna V: Hoʻōla Aia i loko o ka mokuna mua o kēia pepa, ka mokuna Hoʻolohe hoʻi, nā manaʻo kahua a pau e ʻike ai ka maka heluhelu i ka mōʻaukala o kaʻu kumuhana pepa laeoʻo, i koʻu pili i kēia mōʻaukala, i ka waiwai hoʻi o kēia hana ma koʻu naʻau, a i ke ʻano hoʻi o koʻu mau manaʻo kahua i komo ai ma ke kākau ʻana i kēia pepa puka laeoʻo. ʻO ka pahuhopu aʻo o kēia mokuna: ka lohe o ka maka heluhelu mea ʻelua e ʻauamo ai, he mea kualua. Aia naʻe i ka pōʻaiapili hoʻohana ke kikoʻī ʻana o nā manaʻo. ʻO ka pahuhopu ʻoi loa ma mua o nā pahuhopu hou aku e ʻimi ʻia ana, ʻo ia ka pahuhopu e ʻauamo mua ʻia ai kona hoʻokō ʻana: ʻo ka pahuhopu kuamua. Hoʻohana pū ʻia kēia mau huaʻōlelo ma ke kapa ʻana i nā kumuwaiwai noiʻi: ʻo ke kumuwaiwai a ke kanaka ponoʻī nona ka ʻike maka a nāna i hoʻopaʻa, he kumuwaiwai kuamua; a ʻo ke kumuwaiwai i hoʻopaʻa ʻia e pili ana i kekahi ʻike i ʻike maka ʻole ʻia, he kumuwaiwai kualua. ʻO ka mamao ʻana o ka ʻike mai ke kanaka nāna ke kumuwaiwai, pēlā ke kapa ʻana ma ka piʻi o ka helu pākuʻi o ka huaʻōlelo. 13 McCarthy, About Teaching. ʻO ke kālaimanaʻo a me nā manaʻo noiʻi o ke kiʻina aʻo 4MAT na Bernice McCarthy ke kiʻina kuamua nona mai kekahi o nā manaʻo kahua i hakuloli a i kūkulu hou ʻia ai ke kiʻina e kapa ʻia nei ʻo ka Moenahā. 14 kuʻuna Hawaiʻi: he ʻike hoʻi i kuʻu mai i loko o kēia au mai loko mai o ke au o nā kūpuna. E like hoʻi me ka lōʻihi o ke kuʻu ʻana o kekahi ʻike ma ka mōʻaukala, pēlā paha ka hiki ke kuhi i kona kumu ʻana i loko o ka moʻomeheu Hawaiʻi, ʻaʻole hoʻi ma kahi ʻē aku. ʻAʻole naʻe e ana ʻia ke kuʻuna ʻana a i ʻole ka Hawaiʻi ʻana o ka ʻike i loko o kēia pepa. No laila, ʻo ka ʻike i loaʻa i nā kūpuna Hawaiʻi o kākou 1) he ʻike kuʻuna 2) a he ʻike Hawaiʻi nō. 15 ʻO ke kiʻina Moenahā na Keiki Kawaiʻaʻeʻa (2011), he kiʻina pōʻai kona hoʻonoho ʻia. Ma ia kiʻina e hoʻokele ʻia ai ka huakaʻi aʻo i loko o ʻehā wā: ʻo ka wā hoʻolohe, ʻo ka wā hoʻopili, ʻo ka wā hoʻohana, a ʻo ka wā hoʻopuka. ʻO kēlā me kēia wā aʻo, kālele ʻia i kekahi ʻaoʻao ʻokoʻa o ka haumāna kāʻokoʻa: ʻo kona naʻau/ʻuhane, ʻo kona noʻonoʻo kālaiʻike, ʻo kāna lawena hana, a ʻo kāna lawena ʻauamo kuleana a hoʻoili. ʻO ke komo o ka haumāna i loko o kēlā me kēia wā aʻo ka mea e waiwai ai kēia kiʻina pōʻai i haumāna kāʻokoʻa. 5

14 ma kona papa naʻau i kona pilina i ke kumuhana e kaʻi pū ai ʻo ia i loko o ke koena o nā ʻaoʻao o kēia pepa, a i loko hoʻi o ka hana e koe ana i waho o ka palena pau o ka ʻili o hope. ʻO ka mokuna ʻelua ka mokuna Hoʻopili, kahi e nānā ʻia ai ka ʻike i paʻa iaʻu ʻoiai ka wā noiʻi o kēia pāhana. ʻO kēia hoʻi ka māhele i hoʻopili ʻia aku ai koʻu ʻike i paʻa mua me ka ʻike hou loa iaʻu i paʻa mua i ka poʻe loea o mua mai. No kēia māhele o ka huakaʻi aʻo, ua noiʻi ʻia nā kumuwaiwai i pili i 1) nā pahuhopu hoʻonaʻauao o ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, a me 2) ka ʻike haku moʻohaʻawina. ʻO ka pahuhopu aʻo no nei mokuna, no ka maka heluhelu, ua like pū me koʻu: ke kīpapa maikaʻi ʻana i ke kahua ʻike no kēia mua ponoʻī iho i paepae kūkulu huahana nāueue ʻole. ʻO ka mokuna Hoʻohana ke kolu, a aia ma kēia mokuna nei ka huahana nui o ka pāhana: he kiʻina haku moʻohaʻawina kūpono na nā kumu aʻo lumi papa i loko o ka pōʻaiapili kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. I loko o kēia mokuna ka huaiwi 16 o kēia pāhana: helu ʻia nā kaʻina hana he ʻumi o ka huahana me ona ʻōwehe pākahi e hōʻakāka ana i ke ʻano o ka hana a me nā manaʻo hoʻokele e noʻonoʻo ʻia ke hoʻolālā ʻia he moʻohaʻawina. E ʻike pū ʻia ma nā ʻōwehe pākahi ke kumu e waiwai ai kēlā me kēia kaʻina hana ma ka hoʻokō i nā pahuhopu o ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. ʻO ka pahuhopu aʻo o kēia ʻanuʻu: ka hele ʻana a mākaukau ma ka hoʻohana i ka ʻike paʻa mua a me ka ʻike noiʻi hou i loko o kona (mau) pōʻaiapili ʻoihana 17 ponoʻī. ʻO ka Hoʻopuka ka hā o nā mokuna, kahi hoʻi e waiho ana ka huaʻiʻo 18 o kēia pāhana, ka hua hoʻi i hoʻomohala ʻia ma luna o ka ʻolokeʻa o ka mokuna ʻekolu. ʻO kēia huaʻiʻo he laʻana o ka moʻohaʻawina ke haku piha ʻia a mākaukau no ka hoʻohana a ke kumu lumi papa ma ke aʻo haumāna ʻana. A ma kona hoʻokō ʻana i ia kuleana, he hōʻoia ia i ka puka o ka ʻike a ola ma ke ākea, ʻaʻole hoʻi i loko o kahi hāiki wale nō o ka huakaʻi aʻo. He laʻana hoʻi ia no nā huahana he nui a lehulehu i hiki ke loaʻa a e manaʻolana ʻia nei no kēia pāhana. ʻO ka hopena aʻo o kēia ʻanuʻu hope: ka hoʻohua ʻana he manaʻo a he huahana nō paha e waiwai ana i loko o ke ola o kānaka. 16 huaiwi: he huahana i haku ʻia no loko mai o ka noiʻi, a ʻo kona ʻano, he iwi a ʻolokeʻa paha i hiki ke hoʻopihapiha ʻia. 17 ʻoihana: he pōʻaiapili hana a hana noʻeau paha nona kekahi ʻike a naʻauao kikoʻī e loea ai ke kanaka. 18 huaʻiʻo: he hua i kūkulu ʻia ma luna o ka huaiwi; ma ka hoʻopihapiha ʻana i kekahi ʻano ʻolokeʻa a ma ka hahai paha i kekahi mau manaʻo hoʻokele i paʻa mua. 6

15 ʻO ka hope hoʻi o nā mokuna, ua kapa ʻia ʻo ka Hoʻōla, ʻoiai, ʻaʻohe ona inoa no loko mai o ke kiʻina aʻo Moenahā. Ua hoʻoholo ʻia ke kapa ʻana he Hoʻōla i mea e kahukahu ʻia ai ke kuanaʻike kumu ma ke koho ʻana i ka ʻike waiwai i ke ola o ka haumāna, a me ke kuanaʻike haumāna ma ka hoʻolilo i ka ʻike aʻo he ʻike kuluma i loko o kona ola. Aia pū i loko o kēia mokuna ke kūkā ʻana no ke ola o ka ʻike ma ka hoʻoili hou ʻia, ʻoiai, ke pōmaikaʻi i ke aʻo ʻana mai he ʻike waiwai, he kuleana koʻikoʻi like ko ke kanaka ma ke aʻo ʻana aku. I loko o ke kiʻina 4MAT na McCarthy, ʻike ʻia he hiʻohiʻona waiwai o ka huakaʻi aʻo ke kaʻa o kekahi i loko o kekahi. 19 ʻO ia hoʻi, he koʻikoʻi ka hōʻoia ʻana i ka launa o ka pau ʻana o kekahi huakaʻi aʻo me ka hoʻomaka o kekahi huakaʻi aʻo hou aku. Ma muli hoʻi o ka mea nui o kēia manaʻo i loko o ke kiʻina 4MAT, ʻo kēia mokuna hope ke pani ʻana o kekahi huakaʻi aʻo e hoʻolauna ana i nā huakaʻi aʻo hou aku i hiki ke hoʻomau ʻia i loko o ka pōʻaiapili hoʻolohe hou aku, kahi hoʻi e lilo ai ʻo ka ʻike ʻakahi a aʻo he ʻike kahua e kūkulu hou ai. ʻOiai ʻo ka manaʻo kahua i kūkulu ʻia ai ka Moenahā he paipai a he kākoʻo i ke aʻo kuʻuna ʻana i ka ʻike kuʻuna ma kona ʻano he ʻike ola, aia i ka huakaʻi piha ʻana a puni kona kaʻina pōʻai ka waiwai o kona mana hoʻokele a hoʻōla no ka naʻauao o mua mai i mea e pōmaikaʻi ai ko kēia wā. ʻO ke koho ʻana e kūkulu i kēia pepa ma ke kiʻina hoʻokahi o ka Moenahā, he manaʻolana ia no ke kō like o ia hopena noʻu ponoʻī ma ka hana, a no ka maka heluhelu pū kekahi. I mea e hōʻoia ʻia ai ka waiwai aʻo o kēia pepa no nā ʻano aʻo ʻokoʻa, ua hoʻomoenahā 20 pū ʻia kēlā me kēia mokuna i ʻike maoli ʻia ai ka haʻawina o ka wā aʻo Hoʻolohe, Hoʻopili, Hoʻohana, Hoʻopuka, a Hoʻōla he mau manawa ma ka holo o kēia pepa. I loko o kēlā me kēia mokuna ʻelima, ua koho ʻia he ʻelua hāpana moʻolelo kahiko e kū ana i ka wā aʻo Moenahā i kapa ʻia ai ka mokuna. He mau laʻana kuʻuna nā hāpana moʻolelo e hōʻoia ana i ke ola maoli o ke kiʻina Moenahā i ka wā kahiko loa aku. Hoʻohana ʻia ia mau hāpana moʻokalaleo i manaʻo hoʻolauna, a i manaʻo pani. ʻO ka hāpana i koho ʻia i hoʻolauna, ʻo kona pahuhopu aʻo, he kū i ka pahuhopu aʻo no ka wā Hoʻolohe: ke kālailai ʻana i kekahi pōʻaiapili paʻa mua o ka ʻike e kūkā ʻia i 19 McCarthy, About Teaching, hoʻomoenahā: ke kūkulu ʻana, ka hoʻonohonoho ʻana a i ʻole ka hoʻomohala ʻana i kekahi haʻawina ma ke kiʻina o ka Moenahā 7

16 loko o kēlā mokuna. A ʻo ka hāpana i koho ʻia i pani, i mea hoʻi ia e pili ai kona pahuhopu i ka ʻanuʻu Hoʻopuka: ka ʻike i ke ola o ka ʻike i kūkā ʻia ma ka mokuna i loko o kekahi pōʻaiapili hou aku i nānā ʻole ʻia ma mua aku. ʻO ka hāpana moʻokalaleo mua i koho ʻia, nona nā manaʻo hoʻolauna no nā mokuna a pau, he mau māhele pōkole ia no loko mai o He Moʻolelo Kaʻao no Kekūhaupiʻo na Stephen Langhern Desha. 21 ʻO kēia moʻolelo, he pūkaʻina moʻolelo nūpepa kahiko i paʻi ʻia mai ka MH 1920 a i ka MH 1924 i loko o Ka Hoku o Hawaii. ʻO kaʻu mana naʻe i heluhelu ai, ʻo ia ke kope hoʻāno hou na Lōkahi Antonio ma lalo o ka malu o ka Hale Kuamoʻo ma ka MH A ʻoiai ʻo kēia ka moʻolelo au hou i waena o nā moʻolelo ʻelua aʻu i koho ai no kaʻu pepa, ua koho au pēlā ma muli o ke ʻano noʻeau o ke kākau ʻana a Desha, he mōakāka loa nā manaʻo a me nā wehewehena. No ka mikiʻoi o kāna hana, ua ahuwale nā pōʻaiapili aʻo ma ka moʻolelo a ua ahuwale nā hiʻohiʻona nui a liʻiliʻi o nā pōʻaiapili aʻo; ma muli o ia kaila kākau akāka piha, ua akāka piha pū nā māhele kiʻina Moenahā i loko o kāna moʻolelo aʻu i manaʻo ai he kūpono, a he hoihoi pū nō hoʻi, no ka maka heluhelu. ʻO ka hāpana moʻokalaleo ʻelua, nona nā manaʻo pani o kēlā me kēia mokuna, no loko mai ia o ka moʻolelo ʻo He Moʻolelo Kaʻao no Punia. 22 ʻO kēia moʻolelo kekahi i paʻi ʻia ma ke ʻano pūkaʻina i loko o Ka Hoku o Hawaii, ma o he hoʻokahi wale nō makahiki naʻe mai ka MH 1912 a i ka MH He ahuwale ma ka nānā wale nō i ka ʻike paʻi, ua pōkole loa mai kēia moʻolelo mai ka moʻolelo no Kekūhaupiʻo, a ʻo kona ʻano, ʻoiai he piha kona mau manaʻo i kākau ʻia, ʻaʻole nō ʻimi ka mea kākau i ka hoʻokomo i nā manaʻo a pau i hiki ke komo e like hoʻi me kā Desha i hana ai. ʻO ka ʻokoʻa nui, ʻo ka moʻolelo nei no Punia, he moʻolelo kaʻao e nanea ai, a ʻo kā Desha, ʻoiai loaʻa pū ia ʻaoʻao nanea i loko, he ʻaoʻao hoʻonui ʻike ahuwale ikaika pū kona. Eia naʻe, i loko nō o ka pōkole mai, me ka ʻokoʻa o ke au noʻonoʻo, ʻo ka moʻolelo no Punia, he hoʻokahi laʻana kiʻina Moenahā ikaika kona i kiʻi ai au i hāpana pani mokuna. A ma kona hoʻonoho ʻia he mau manaʻo pani, he wahi haʻawina māmā ia e 21 Stephen Langhern Desha, He Moʻolelo Kaʻao No Kekūhaupiʻo: Ke Koa Kaulana o Ke Au o Kamehameha Ka Nui, hp. Lōkahi Antonio (Hilo, Hawaiʻi: Hale Kuamoʻo, 1996). 22 Lōkahi Antonio, hp., He Moʻolelo Kaʻao no Punia: Ke Keiki Āiwaiwa Kolohe a Leimakani me Hina (Hilo, Hawaiʻi: Hale Kuamoʻo, 1994). 8

17 hoʻomaʻamaʻa ʻia ai ka ʻike i wā koʻikoʻi o ka huakaʻi aʻo i hoʻolauna ʻia i loko o kēlā me kēia mokuna pākahi. Ma hope o ka hāpana moʻokalaleo hoʻolauna o kēlā me kēia mokuna, kūkā ʻia ka inoa o ka mokuna ma ke kuanaʻike kālaiʻōlelo, ma kona ʻano he ʻanuʻu a wā aʻo Moenahā, a ma ka pōʻaiapili moʻokalaleo i hoʻolauna ʻia ai ka mokuna. ʻO ka māhele kālaiʻōlelo o kēlā me kēia mokuna, ʻo ia ka haʻawina Hoʻopili ma ka hoʻomoehanā ʻia. ʻOiai he ʻike paʻa mua ka manaʻo o nā huaʻōlelo, aia i loko o ka noiʻi ʻana i ia mau manaʻo a ma ka ʻimi ʻana i ka ʻike e pono ai ka unuhi a me ka hoʻohua kūpono ʻana i nā manaʻo ka hana e lilo ai ia hana a ia māhele o ka pepa ʻo ia ka māhele hoʻopili. ʻO ke kolu o nā māhele i loko o kēlā me kēia mokuna, ʻo ia ke kūkā ʻana no kēia pāhana ponoʻī ma ke kuanaʻike o ka wā aʻo Moenahā o ia mokuna. Ma ka hana ʻana pēlā e ʻike ʻia ai pehea i hoʻohana ʻia ai ka ʻike kuʻuna o ka moʻokalaleo, ka ʻike noiʻi no ka ʻōlelo a no ka Moenahā, a me ka ʻike paʻa mua i loko o ka hoʻohua ʻana i kēlā me kēia māhele o kēia pāhana a o kēia pepa pū kekahi. Manaʻo ʻia he kūpono ke kūkulu i ke kino mokuna penei i mea hoʻi e hōʻike ai i ka ʻaoʻao kūlohelohe o ke kiʻina Moenahā, ka launa a me ka waiwai o kona mau manaʻo ke kūkulu a ke hoʻohana ʻia ma ia ʻano. ʻOiai ʻo kēia ʻaoʻao kūlohelohe o ke kiʻina Moenahā kona waiwai, ʻo kekahi manaʻo kahua o nei pāhana ka ʻimi ʻana i ka haku he huahana kumu e kākoʻo ana i ka hoʻomohala a me ke aʻo haʻawina e kūlohelohe hou ai ke aʻo a ka haumāna i loko o ka lumi papa. I mea hoʻi e haku ʻia ai ka huahana ʻo ka moʻohaʻawina kūlohelohe e kō ai nā pahuhopu hoʻonaʻauao kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, ua noiʻi ʻia nā kumuhana kikoʻī e hōʻoia ana: 1) i nā pahuhopu o ka papahana hoʻonaʻauao kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi; a 2) i ka ʻike haku moʻohaʻawina e hoʻohana ʻia nei i loko o kekahi mau pōʻaiapili hoʻonaʻauao o Hawaiʻi nei nō na Heidi Hayes Jacobs. 23 Ma ka noiʻi haku moʻohaʻawina, ua nānā ʻia kā Jacobs hana wale nō, ʻoiai, ʻo ia ka hana e nānā a e hoʻohana nui ʻia nei ʻānō e ke Keʻena Hoʻonaʻauao Aupuni o Hawaiʻi a ma nā kula aupuni pū kekahi ma nā hana hoʻolālā aʻo i pili (ʻaʻole naʻe like me kaʻu e hana ana). I loko o ka pōʻaiapili no ka haku moʻohaʻawina, ua kālailai ʻia ke kūpono o ka 23 Heidi Hayes Jacobs, Mapping the Big Picture (United States of America: Association for Supervision and Curriculum Development, 1997). 9

18 nūpepa Hawaiʻi kahiko he kumuwaiwai e ola ai nā pahuhopu o ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, a me ke kūpono o ka Moenahā he kiʻina aʻo kuʻuna e kākoʻo ana i ke ola kūlohelohe o nā pahuhopu kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. Ma waho hoʻi o nā noiʻi no ia mau pahuhopu kikoʻī, ʻaʻole hoʻi kēia pāhana: he kālailaina i ka loa me ka laulā o ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi; he kālailaina i nā kiʻina haku moʻokumuhana like ʻole a pau o ke ao holoʻokoʻa; he kālailaina i ka loa me ka laulā o nā kumuhana nūpepa Hawaiʻi kahiko; he kālailaina i nā kiʻina aʻo (kuʻuna) like ʻole a pau; a he kālailaina moʻokalaleo. Ma ke kaʻi pū ʻana i loko o nā au manaʻo o kēia pepa puka, inā e lawe kēlā me kēia he wahi kulu wai a he hune one liʻiliʻi nō paha, nona nā manaʻolana piha no nā moana kai hohonu a me nā ʻāina kilohana e naʻauao ai kekahi hanauna, 24 he manaʻolana pū nō ia no ke ola o ka ʻike kuʻuna o mua mai no hoʻokahi hou aku hanauna. Ua ili ka pōmaikaʻi a me ke kuleana o ka ʻike kuʻuna a i mua o ke alo, a aia hoʻi ma ke koho ʻana i ka hoʻohana a i ka hoʻohana ʻole nō paha ke ola o ia ʻike i loko o nā hanauna ma hope aku; e lawe aku nō a hoʻohana a kau hou ka lāhui i ka niʻo o ka naʻauao. 24 J. G. M. Sheldon, Ka Puke Moʻolelo no Hon. Iosepa K. Nāwahī (Hilo, Hawaiʻi: Hale Kuamoʻo, 1996), 11. Kūkulu ʻia kēia manaʻo ma luna o kekahi ʻōlelo puanaʻī kaulana i waena o kā Iosepa K. Nāwahī mau haumāna, he ʻōlelo aʻo āna i hoʻopuka mau ai iā lākou: Mai nā kulu wai me nā hune one liʻiliʻi, Loaʻa ka moana kai hohonu a me ka ʻāina kilohana. 10

19 KA MOKUNA I: HOʻOLOHE Nānā ka maka, hoʻolohe ka pepeiao, paʻa ka waha. 25 LOHE ʻO KEKŪHAUPIʻO ʻO Keʻei, Kona, Hawaiʻi ka ʻāina, ʻo Kohāpiʻolani ka makuakāne, ʻo Kekūhaupiʻo ke aliʻi ʻōpio. Wahi a ka moʻolelo kaʻao no ke koa kaulana ʻo Kekūhaupiʻo, iā ia e kamaliʻi ana, ua ʻike koke ʻia kona ikaika a me kona mākaukau ma nā hana kaua i mua o kona mau hoa hānau like: I kekahi lā, e ʻauʻau ana ʻo ia me kekahi mau keiki lehulehu ma ke one o Kealakekua, a e kokoke ana hoʻi i ka Heiau kaulana ʻo Hikiau a ua māhele ʻia ihola nā poʻe ʻauʻau i loko o nā māhele ʻelua a ma kekahi ʻaoʻao ʻo Kekūhaupiʻo ʻōpio, a ua hoʻoili ʻia ihola kekahi kaua hoʻomeamea ma waena o nā ʻaoʻao ʻelua, ʻo ia hoʻi, nā keiki o Nāpoʻopoʻo me ko Keʻei mau keiki nō hoʻi. ʻO ke kaua hoʻomeamea a lākou i pāʻani ai i kēlā lā, ʻo ia nō ka hākōkō kulakulaʻi, a ʻo ka nou pōhaku, a i hana ʻia naʻe nā pōhaku mai loko o ke one pulu i hui pū ʻia me ke one maloʻo a he ʻano kaua nou pōhaku ka ʻōlelo ʻana o ia hana a kēia poʻe kamaliʻi. I ka hoʻokūkū ikaika ʻana o nā ʻaoʻao ʻelua ma ka hākōkō, ma muli o ke ʻano ikaika lawa, ua kulaʻi ʻia ka hapa nui o nā keiki o Nāpoʻopoʻo e kēia wahi keiki ikaika o Keʻei. A hiki wale nō i ka wā i nou pōhaku one ma waena o nā ʻaoʻao ʻelua, ua ʻano ʻauheʻe ko Kekūhaupiʻo mā ʻaoʻao i ka nui o kēlā ʻaoʻao, akā, i ka wā e emi hope ana nā keiki o Keʻei i hope, ua neʻe mua akula nō ʻo Kekūhaupiʻo ʻōpio i mua a e ʻalo ana i nā pōhaku one a kēlā ʻaoʻao, a hiki i ka manawa i kū hoʻokahi ai ʻo ia i mua o kēlā poʻe lehulehu o Nāpoʻopoʻo, a e hōʻike ana hoʻi i ke ʻano makaʻu ʻole o kēia aliʻi ʻōpio o Keʻei. 26 ʻO kekahi anaina o nei pāʻani, ʻo ia hoʻi ke kahuna kiaʻi o ka heiau e kokoke ana, ʻo Hikiau. ʻOiai he mea kupaianaha ko Kekūhaupiʻo mākaukau a ikaika, ua ʻike ua kahuna nei he pono ko ia aliʻi ʻōpio hoʻomākaukau ʻia ma ka ʻoihana kaua, a ʻo kona hele akula nō ia e hōʻike aku i kona manaʻo ikaika i ka makuakāne o Kekūhaupiʻo:...ʻoiai he aliʻi koa nō hoʻi ko Kekūhaupiʻo makuakāne a i komo nō hoʻi i loko o kekahi mau hoʻoili kaua ʻana o ke au kahiko aku o ka ʻāina, ua hoʻomaka ihola ʻo ia i ka wā ʻōpio loa nō o Kekūhaupiʻo e aʻo i kekahi mau hana kaua o ke au kahiko ʻo ia hoʻi, ke aʻo ʻana i ka ʻōʻō ihe, a i ka mokomoko hākōkō hoʻi a me ka hoʻomaʻamaʻa pū ʻana iā ia i ka holo kūkini ʻana, ʻoiai, wahi a ka makuakāne i kamaʻilio mai ai i kāna wahi keiki i kēia mau ʻōlelo ʻano kūʻiʻo, ʻO ka mea e aʻo ana i nā hana koa o ka ʻāina, he mea pono nō ia e maʻa ʻo ia i ka 25 Pukui, ʻŌlelo Noʻeau, 248: Desha, He Moʻolelo Kaʻao No Kekūhaupiʻo, 1. 11

20 holo māmā ʻana, ʻoiai, me ka māmā wale nō e loaʻa ai ka ʻenemi holo i kahi manawa, a me ka māmā pū nō hoʻi i holo kūkini e alualu ai i ka ʻenemi e holo ana mai ke kahua kaua aku. E hoʻomaʻamaʻa wale ana nō wau iā ʻoe i ka ʻehu mua o ka ʻoihana hoʻomaʻamaʻa kaua o ko kāua ʻāina, akā, na ka poʻe i ʻailolo i kēia hana e aʻo hou aku iā ʻoe i kou manawa e nui pono aʻe ai... Mai kēia mau kamaʻilio naʻe a ko Kekūhaupiʻo makuakāne, ua lilo ihola ia i mea hoʻāla mau i ka manaʻo o kēia keiki ʻōpio, a ua hoʻomaka nō kona hoʻomaʻamaʻa mau ʻana iā ia iho ma ka ʻōʻō ihe ana NO KA HOʻOLOHE Ke kilo hoʻi i ka puke wehewehe ʻōlelo Hawaiʻi a Pukui i ka manaʻo o hoʻolohe, e like me ka mau no nā huaʻōlelo e hoʻomaka ana me ka hua pākuʻi mua ʻo hoʻo, he pono ke nānā i ka mole e ʻimi ʻia ai; no hoʻolohe, ʻo lohe ia mole. Wahi a ka puke wehewehe, ʻo ka lohe, ʻo ia ka ʻike o ka pepeiao i nā kani, ka wiwo, ka maliu, a me ka maopopo i loko lilo o ke kanaka. Ma luna aʻe o ia mau manaʻo, he ʻike pū ia o ka ʻili ke hoʻopā ʻia, e like hoʻi me ka ʻike o ka lima i ke kō o ke aho i ka mau o ka iʻa. 28 He mea nui ma kēia wahi o ke kālailai ʻana, ka nalu ʻana a paʻa kēia mau manaʻo ʻokoʻa a pau o ka huaʻōlelo ʻo lohe, ʻoiai, ʻo ia mau manaʻo, ke hoʻohui ʻia, nā manaʻo kahua i hoʻoholo ʻia ai ke kapa inoa ʻana i ka pae aʻo mua o ke kiʻina Moenahā, he wā Hoʻolohe. A ma ka hāpana moʻokalaleo o luna aʻe, ʻo ia ka pae aʻo i mākaukau iho ai ke aliʻi ʻōpio ʻo Kekūhaupiʻo. Ma kēia māhele pōkole wale nō o ke kaʻao no Kekūhaupiʻo, ʻo ka mea mua koʻikoʻi e hoʻomaopopo ai, ʻo ia ka lohe kāʻokoʻa o kēia keiki ʻōpio ma kāna mau hana a pau e lawelawe ana. Pehea naʻe ka maka heluehlu e ʻike ai he lohe piha kona ʻano? Ma ka lohe kākʻokoʻa ʻana, loaʻa nō kekahi mau ʻano e hāpane ai ke kino. Ma kēia pōʻaiapili, ua komo aku ke keiki i ka pāʻani ma kekahi ʻano noʻonoʻo a lawena kino e hōʻike ana i kona ʻano kiaʻi maikaʻi i ka hana a kona mau hoa paio. Pēlā wale nō i hiki ai iā ia ke kū hoʻokahi i mua o nā keiki he lehulehu me ka mākaukau i ʻike ai ke kahuna. A ʻo ka ikaika i paio ai ʻo Kekūhaupiʻo i loko o ka pōʻaiapili pāʻani, he hōʻailona ia o ka paʻa o kekahi 27 ibid., Mary Kawena Pukui a me Samuel H. Elbert, Hawaiian Dictionary (Honolulu, Hawaiʻi: University of Hawaii Press, 1986),

21 ʻike kahua no ia ʻoihana kaua iā ia. No ke kamaliʻi nō naʻe o kona mau makahiki, a no ka ʻike no kona aʻo kūhelu ʻole ʻia, he pono ke kuhi ʻia, he mau maka ʻike kona, a he mau pepeiao lohe hoʻi, e ʻimi mau ana i ka ʻike e mākaukau iho ai. Hōʻoia hou ʻia kēia manaʻo hoʻokahi ma ka holo ʻana o ka moʻolelo, ʻoiai, ma kēlā me kēia wā e nānā ʻia ai he pōʻaiapili aʻo hou, he mea hoʻoulu ia no Kekūhaupiʻo i lana ai hoʻi kona manaʻo i ka paʻu hou ma ka hoʻoluhi ʻana iā ia iho ma ka hana hoʻoikaika. Lilo maoli nā pōʻaiapili aʻo he mea i makeʻe nui ʻia e Kekūhaupiʻo, a ʻo ia ʻike, he kahua kūlanalana ʻole i kūkulu hou aʻe ai ʻo ia i ka ʻike ʻoihana kaua naʻi aupuni i loko o kona mau pōʻaiapili aʻo ma ia hope mai. ʻO ke ahuwale o ka ʻiʻini aʻo me ka minamina i ke aʻo ma ka papa naʻau o Kekūhaupiʻo, ʻo ia ka hōʻailona nui koʻikoʻi o ko kēia keiki ʻano lohe kāʻokoʻa, a ʻo kona ʻano mākaukau hoʻi i loko o ka wā aʻo Hoʻolohe mua o ke kiʻina Moenahā. A ʻoiai ʻaʻole kēia pōʻaiapili aʻo ka mua o nā pōʻaiapili aʻo ma kona ola, ʻo ka makamua nō ia o kona aʻo kūhelu ʻana i ka ʻike ʻoihana kaua i aʻo ʻia ai kona makuakāne. A ʻoiai he ʻike hou ka naʻauao kaʻa kaua no Kekūhaupiʻo, he pōʻaiapili aʻo hou ia nona, a he wahi kūpono hoʻi ia e hoʻomaka ai i ke kālailai ʻana i ke ʻano i hoʻonaʻauao ʻia ai ke keiki me ka ʻōpio i ka wā o ko kākou poʻe kūpuna. Ma kēia kālailai ʻana, ʻo ka pahuhopu e ʻimi ʻia nei, ʻo ia ka ʻike ʻana i kekahi ʻano kiʻina aʻo kamaʻāina a kūpono hoʻi e hoʻāla ʻia he kiʻina hoʻonaʻauao no kā kākou poʻe kamaliʻi o kēia wā nei nō. ʻO ka mua, ʻoiai he keiki ʻo Kekūhaupiʻo i ʻike maoli a i paʻa piha iā ia ka waiwai o ka ʻōlelo noʻeau ʻo, Nānā ka maka, hoʻolohe ka pepeiao, paʻa ka waha, ma ke kālailai lihi wale ʻana nō i ko Kekūhaupiʻo mākaukau kaua ma kona wā kamaliʻi e ahuwale ai ka waiwai o kēia ʻōlelo noʻeau: he ʻōlelo aʻo kūpono na kākou pū kekahi i loko o kēia au. ʻOiai nānā makahehi ʻia kahi Kekūhaupiʻo ʻōpio he meʻe, he kumu hoʻohālike hoʻi no kona ʻano mākaukau a naʻauao kū ʻokoʻa, he pono wale nō ke hoʻomanaʻo ʻia kona ʻano kana, kāna lawena maliu, a me ke ʻano pū o kāna hana, i mea e ʻike ai i ke kumu i hanohano ai ʻo ia i ka maka o nā kūpuna. ʻO ia laʻana kumu hoʻohālike a me kona mau ʻaoʻao like ʻole i hōʻea ai i ia kūlana, he mau manaʻo e ʻimi, e aʻoaʻo, a e hoʻōla ʻia i waena o nā hoa 13

22 lāhui o kēia wā, a i loko ponoʻī nō hoʻi o honua hoʻonaʻauao nona ke kuleana nui ʻo ke aʻo i nā ʻōpio a mākaukau ma nā ʻoihana e ola ai. I mea hoʻokuanaʻike hou aku no ka pōʻaiapili kuʻuna o ka hoʻonaʻauao e kūpono ana i loko o kēia au, e hoʻi lihi ke kūkā ʻana i ka hana kālaiʻōlelo no ka huaʻōlelo nui o kēia mokuna, ʻo lohe. ʻOiai, ke noʻonoʻo hou aku i nā huaʻōlelo ʻē aʻe nona ka mole ʻo lohe, ʻupu aʻela he manaʻo hoʻohuoi no ka pili o ka manaʻo o ia mau huaʻōlelo kekahi i kekahi, a i loko o ia pili manaʻo ʻana, no ka waiwai o ke kālaiʻōlelo ma ka hoʻākāka hou ʻana aʻe i ka manaʻo kuʻuna a kūlohelohe paha o ka mole huaʻōlelo a ma ke kuhi ʻana i nā pahuhopu aʻo kuʻuna i noʻonoʻo ʻia he koʻikoʻi a he naʻauao. ʻO ka huaʻōlelo waiwai loa e kūkā ai, i koʻu manaʻo, e hōʻike ana i ke kūlohelohe a i nā hopena aʻo o ka mole huaʻōlelo ʻo lohe, ʻo ka huaʻōlelo ʻo ʻōlohe. Inā hoʻi ʻo ka ʻōlohe he kanaka mākaukau loa ma ka ʻoihana lua a ʻoihana hula paha, he aha ko ia huaʻōlelo pili i nā manaʻo o lohe i kūkā ʻia ma luna aʻe? 29 ʻO ka manaʻo hoʻohuoi, ʻoiai ua ʻōlohe akula ke kanaka ma ka ʻoihana lua a hula nō paha, ua aʻo maikaʻi loa ʻo ia i ka ʻike a naʻauao ma nā hiʻohiʻona ʻike like ʻole i pono ai kona loea ʻana ma ke kahua kaua a pā hula paha ma muli o kona ʻano he haumāna lohe kino kāʻokoʻa, e like hoʻi me kahi Kekūhaupiʻo aloha a ka hāpana moʻokalaleo a kākou. ʻO kēia ʻano ʻōlohe ʻana o ka haumāna ma ke kaua a ma ka hula, ʻaʻole nō ia he kūlana loaʻa wale, a no laila, ua hiki ke kuhi ʻia he haumāna i noho lōʻihi i loko o ke aʻo, ka hoʻomaʻamaʻa, a me ka hoʻomanawanui a me ka mōlia nō paha i mea e paʻa ai kona ʻike a wali. ʻO ka haumāna e hāʻawi pau loa ana i kona wā piha, i kona ikehu piha, i kona kia piha, a i kona noʻonoʻo, naʻau, a ʻuhane piha ma luna o ka hoʻokahi hana, e aʻo ana ʻo ia ma nā ʻano like ʻole e hiki ai iā ia. E komo ana ka ʻike ʻoihana ma ka maka, ma ka pepeiao, ma ka waha, ma ka ʻili, ma ka wāwae, ma ka lima, ma ke kīkala, ma ke poʻo, a ma kēlā māhele kino kēia māhele kino hou aku. ʻO ia ʻano aʻo ʻana ke ʻano aʻo e ʻōlohe maoli ai ke kanaka ma ka ʻoihana kaua a ma ka ʻoihana hula paha, a inā nō he pili ko ka mole huaʻōlelo ʻo lohe i ka huaʻōlelo ʻo ʻōlohe, ua hiki ke kuhi ʻia, ʻo ka lohe ʻana ma kona ʻano 29 ibid.,

23 kūlohelohe a kuʻuna ʻoi kelakela, ʻo ka ʻike ia o ke kino kāʻokoʻa, mai ke poʻo a ka hiʻu, ma kekahi ʻano paʻa hemo ʻole. I mea naʻe e kālailai pono ai i kēia manaʻo hoʻohuoi, ua pono ka hōʻoia ʻana i ka manaʻo o ʻō ma ka puke wehewehe i mea e ʻike piha ai i nā manaʻo koho like ʻole o ka huaʻōlelo piha ʻo ʻōlohe. I loko o kā Pukui, ʻike ʻia ʻo ʻō, he huaʻōlelo hoʻoikaika ia no ka manaʻo o: nui, mamao, a me ka hala paha o ka palena i kekahi mea. 30 Ma kēia pōʻaiapili, he hōʻoia kēia mau manaʻo i ka manaʻo hoʻohuoi mua, ʻoiai, ua hiki ke unuhi ʻia, ʻo ka ʻōlohe, he kanaka i hōʻea aku kona ʻano lohe a ma ʻō aku o ka maʻamau; he kanaka hoʻi i nui loa kona ʻike a naʻauao ʻokoʻa ma kāna ʻoihana e hoʻomākaukau ʻia ana, a he kanaka i hala aku paha nā palena o ka ʻike maʻamau iā ia a hōʻea aku kona naʻauao i kekahi pae komo pinepine ʻole ʻia e kū kaʻawale ai ʻo ia he kāʻeʻaʻeʻa o kāna ʻoihana. ʻO kekahi manaʻo naʻe no ka huaʻōlelo ʻo ʻō, ʻo ka ʻēkoʻa ia, he hoʻēmi. 31 Ke kālailai ʻia ʻo ʻōlohe i loko o kēia pōʻaiapili, noʻonoʻo koke au i ka ʻaoʻao kuanaʻike o ke kapa ʻana i ke kanaka. Ua aʻoaʻo mua ʻia au ʻaʻole e kapa aku i ka pēpē he uʻi a he nani o pilikia ʻo ia i ka lili, o kāʻili ʻia ia uʻi ʻana a pēlā aku. Maliʻa, ʻo ia kuanaʻike like ka mea i kapa ʻia ai ka ʻōlohe ma kona kūlana. He hoʻohaʻahaʻa paha ma ke kapa ʻana i ke kanaka loea loa: he kanaka ʻano lohe i ke aʻo, ʻano ʻike i ka hana, ʻano mākaukau. A ʻo ke kapa ʻana pēlā he loina mālama kanaka i ʻole hoʻi ʻo ia pilikia i loko o ka noʻonoʻo ʻino ʻia. Ma kēia mau kālailai ʻana, ua ahuwale maila ka hanohano nui o ka lohe ma kona ʻano he piha kāʻokoʻa i ko kākou poʻe kūpuna, ʻoiai, ma ka pōʻaiapili mua, ahuwale ka noʻonoʻo no ka hōʻea o ke kanaka i ka pae loea o kāna hana ma ka paʻa o kona ʻano he kanaka lohe ma ʻō aku o ke ʻano maʻamau, a ma ka pōʻaiapili ʻelua, ua hiki ke noʻonoʻo ʻia he hanohano ka mākau lohe, ʻoiai, ʻo ke kanaka i hōʻea i ka pae ʻōlohe, ua pono kona pālama a makaʻala ʻia ma kekahi ʻano pae koʻikoʻi e hoʻohaʻahaʻa ʻia ai kona kūlana ma ke kūkā ʻia. ʻO ka waiwai o ke kālailai ʻana i ka ʻōlelo e like hoʻi me kēia laʻana nei no ʻōlohe, ke ahuwale ʻana o ka ʻike i koʻikoʻi i ko kākou poʻe kūpuna i ka wā 30 ibid., ibid. 15

24 kahiko. He waiwai ia ʻike, ʻoiai, ke ʻike ʻia ua hiki ke lilo ia he ʻike aʻo i loko o nā hana kuʻuna e noiʻi a e hoʻōla ʻia nei i loko o kēia au. Aia i loko o nā huaʻōlelo maʻamau o ka ʻōlelo kanaka ia mau ʻike momi, he mau kuhikuhina hoʻi i nā hopena aʻo kūpono e ʻimi ʻia i loko o nā ʻoihana hoʻonaʻauao moʻomeheu e ulu nei. No ʻōlohe, ʻo kona mana i loko o ka pōʻaiapili o ka hoʻonaʻauao, he kuhi mai i ke kiʻina kuʻuna e aʻo ʻia ai ka haumāna a mākaukau: ʻo ke kahukahu hoʻi i kona ʻano lohe. A ʻaʻole hoʻi e kahukahu ma ka pepeiao wale nō, eia naʻe, e kahukahu ʻia ma ke ʻano lohe piha kāʻokoʻa e ʻiʻini ai ʻo ia, a e minamina ai ʻo ia, i ka ʻike aʻo he mea e hoʻoluhi ai ʻo ia iā ia iho ma ka hoʻoikaika ʻana. ʻO kēia pōʻaiapili kālaiʻōlelo he haʻawina koʻikoʻi i loko o kēia wā aʻo ʻo ka hoʻolohe, no ka mea, e like me kaʻu ma mua no ka hoʻomaka ʻana i ka hoʻolālā haʻawina ma ka nānā i ka hopena aʻo, ua ahuwale hou aku, ʻo ka ʻōlohe ʻana paha o ka haumāna ka hopena aʻo ʻoi kelakela, ka pahuhopu hoʻi o ka hoʻonaʻauao ʻōpio o kēia wā. A inā pēlā ka pahuhopu, he pono ka hoʻomaka ʻana o ke aʻo i loko o ia wā hoʻolohe, ma ka hoʻoikaika ʻana i ka mākau lohe e aʻo kāʻokoʻa ai. Ma ke ʻano he wā aʻo, he pōʻaiapili Hoʻolohe, kēia pōʻaiapili kālaiʻōlelo ponoʻī. He laʻana aʻo hoʻolohe nō ia no ke kanaka nāna e koho a e komo i loko o ke kālailai ʻana. He wā ia e lohe maoli ai i nā manaʻo o mua mai ma ke ʻano he haʻawina ʻuhane a ma ke ʻano he haʻawina hoʻoulu naʻau no ke kumuhana haʻawina papa e noiʻi ʻia. I loko o kēia pōʻaiapili kālailai hoʻokahi, ʻike ʻia kekahi ʻano waiwai o ke kilo ʻana i ka wā kahiko i mea e naʻauao ai ma nā hana o kēia au, ʻoiai, he laʻana kēia noiʻi huaʻōlelo ʻana o ka hōʻoia i ke kūpono o nā kumuwaiwai e haku a e hoʻohana ʻia nei ʻānō ma ka hana hoʻōla a hoʻomau no nā ʻike kuʻuna, e like hoʻi me ke kiʻina Moenahā. ʻO ke kiʻina Moenahā, he hoʻomaka kona huakaʻi aʻo i loko o ka wā aʻo i kapa ʻia he Hoʻolohe. Ma kēia wā aʻo mua, he wā e hoʻolauna ʻia ai ka manaʻo nui o ke kumuhana haʻawina, a he wā hoʻi e hoʻohana nui ai i nā lonoa ma ka ʻike i nā manaʻo pā o ka naʻau e ʻike lihi wale ai ka haumāna i ka manaʻo nui o ke kumuhana haʻawina. A e like hoʻi me nā manaʻo kūkā o luna aʻe, ʻo ka pahuhopu o kēia wā aʻo mua loa, ʻo ka lohe kāʻokoʻa o ka haumāna no kona pili a no ka waiwai o ka ʻike aʻo iā ia ma ka naʻau me ka ʻuhane hoʻi, i mea e komo ai ʻo ia i loko o ka huakaʻi aʻo piha e naʻauao 16

25 kāʻokoʻa ai ma ke kumuhana haʻawina. He koʻikoʻi kēia wā aʻo i loko o ke kiʻina Moenahā, penei: ʻo ke kanaka e mākaukau ana ma ia ʻano lohe piha kāʻokoʻa, ʻo ia ke kanaka naʻauao, ʻaʻapo, a hoʻāno ʻia; he kanaka hoʻi e pōmaikaʻi ai kāna hana, kona poʻe e puni ana, a he kanaka hoʻi e kū ai nō paha kona aliʻi i ka moku. A inā he ʻole kēia haʻawina lohe ma ka hoʻomākaukau ʻia o ke kanaka ma kekahi ʻike, he ʻike kūlanalana, ʻoiai, ʻaʻohe nō paha e ulu ke ʻano ʻaʻa i loko ona e paʻa ai; ʻaʻohe hoʻi kumu nui e minamina, e pūlama, a e kiaʻi ʻia ai ka ʻike e ke kanaka, a ʻo kona hopena, he pāhemahema. ʻOiai naʻe ʻo ke ʻano o ke aʻo i ka wā o Kekūhaupiʻo mā he aʻo i nā ʻike i pono ai ka nohona o kānaka, ʻo ka ʻike ʻana i ka waiwai o ke aʻo, he mea kūlohelohe. I ka ʻōlelo ʻana o Kohāpiʻolani no ka mea nui o ke aʻo i ka holo māmā ʻana, ua ʻike koke ʻo Kekūhaupiʻo i ka ʻoiaʻiʻo, ʻoiai, ʻo ka hopena o ka ʻike ʻole i holo, he make ma ke kahua kaua a he pakele paha o ka hoa hakakā i ka mahuka aku. Inā he ola, ua pono kona ʻike i ka holo, ʻaʻohe nīnau, ʻaʻohe koho. I kēia mau lā nō naʻe, ʻoiai he ʻokoʻa ke ʻano o ke aʻo, ua hele a kālaiʻike nā haʻawina, a ua nāwaliwali ka mākau lohe ma muli o ke kaʻawale o nā kumuhana aʻo mai ke ola kanaka ponoʻī aku. Inā he ʻoiaʻiʻo ka ʻiʻini o nā papahana hoʻonaʻauao ma ka hoʻoholomua i ke aʻo haumāna a mākaukau no ka nohona kanaka makua ʻana i loko o ke au nei, a ma ka lilo nō paha ʻo nā ʻōpio o kēia au he mau Kekūhaupiʻo ʻImi Haku e hoʻohauʻoli aliʻi ana a e kaulana ana a puni ka ʻāina, he pono ka hoʻoikaika mua i ke ʻano o ke aʻo i loko o kēia pōʻaiapili hoʻolauna mua, ʻo ka Hoʻolohe. Ma ka hoʻoikaika ʻana i ke aʻo ma kēia pae e lilo hou ai ʻo ke aʻo, he hana kūlohelohe e naʻauao kāʻokoʻa ai ka haumāna ma nā hana e pono ai kona ola ponoʻī iho nō. HE LOHENA KAʻU 32 Noʻu ponoʻī, ʻoiai ʻaʻole ʻo ka hoʻopaʻa ʻana i ka pepa kākau he ʻike hou loa, he pōʻaiapili aʻo hou nō ka haku ʻana i ka pepa puka laeoʻo. A no ka wā lōʻihi i pilikia ai au i ka hukihuki o ka naʻau no ke 32 Pukui, Hawaiian Dictionary, 209. He lohena kaʻu i ka ʻolāʻolā: he lālani mele i kuhi ʻia ma ka puke wehewehe ma lalo o ka manaʻo no lohena. ʻO ka manaʻo hoʻi, ua lohe au i ka ʻolā ʻana, o ka wai paha, o ka ihu paha, a ʻo ka puʻu nō paha, aia i ka pōʻaiapili o ke mele (i hiki ʻole ke loaʻa iaʻu ma ka ʻimi ʻana). 17

26 kumuhana e hoʻomohala ai he pepa puka. Nui loa koʻu kūkā pū ʻana me kaʻu mau kumu, nā hoa hana, nā hoa aloha, a me koʻu ʻohana ponoʻī iho nō, a ʻo ka ʻōlelo mau a lākou: ua nui loa nā kumuhana e koho ai, e koho aku nō a e hoʻokō. ʻIke au i kēia manawa, no kekahi wā lōʻihi, ua hewa koʻu lohe iā lākou. Ua kuhihewa au i ko lākou makemake e pono koho wale aku nō au i kekahi ʻano kumuhana a e palapala he manaʻo e hoʻokō wale ai i nā koina papahana mulipuka laeoʻo. He kuhihewa naʻe nō ia, ma muli hoʻi o ka nāwaliwali o koʻu mākau hoʻolohe ponoʻī iho nō. No nā makahiki he ʻeiwa i hala, he kumu kula au e aʻo ana ma ka honua hoʻonaʻauao kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi ʻo Ke Kula ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu (Nāwahī). I loko o ia hana ʻana, ua nui nā pōʻaiapili hoʻonui ʻike i pōmaikaʻi ai au; ua ʻike pū naʻe au i nā pōʻaiapili uluhua i ulu mai ai he mau manaʻo kūʻiʻo no kaʻu hana, no ke ʻano o ka hoʻonaʻauao kaiaʻōlelo, a no ke ʻano o ka ʻoihana hoʻonaʻauao o kēia au. Inā paha au i lohe maikaʻi i ka ʻōlelo aʻo a koʻu mau hoa kūkā, ua pau ʻē paha ka huahana o nei pepa i ke paʻi ʻia, i ka hoʻokolohua ʻia, a i ka hoʻohana maoli ʻia ma kekahi ʻano e pōmaikaʻi ai ia mau pōʻaiapili uluhua i pono e hoʻomanawanui ʻia. ʻAʻole naʻe pēlā, a ua lilo kēia pepa he haʻawina hoʻolohe nui loa naʻu, ʻoiai, ma ka hoʻoikaika ʻana i ia ʻaoʻao hoʻolohe oʻu i hoʻomaka ai au e kilo i koʻu pōʻaiapili kūlana kumu, he pōʻaiapili hoʻonui ʻike kūlohelohe nona mai nā haʻawina ʻuhane a naʻau i ʻike ʻole ai au ma mua. Ua kakaʻa koʻu maka i ka ʻike kahua i paʻa maikaʻi iaʻu, a i ka ʻike pū i nele i loko o koʻu aʻo kumu kula ʻana. ʻO ka hiki iaʻu ke komo ʻoiaʻiʻo i loko o ka hana kilo a kālailai no koʻu pōʻaiapili ʻoihana kumu e noho lōʻihi ana ka mea i ʻike maka ai au i nā hiʻohiʻona maikaʻi a pōkole pū o kaʻu mau hana ponoʻī. ʻO ia hoʻi ka mea i hua mai ai nā manaʻo, nā huahana, a me ke kino hoʻi o kēia pepa laeoʻo e waiho mai nei. Ka Pōʻaiapili Pāhana I ka MH 2007, ua piha he iwakālua makahiki i ka papahana hoʻonaʻauao ʻōlelo Hawaiʻi e kaulana ana ma ka inoa ʻo Ka Papahana Kaiapuni Hawaiʻi. 33 Mai ka makahiki naʻe i kumu ai ia papahana a hiki mai i kēia wā nō, he ʻelua pōʻaiapili ahuwale i ʻokoʻa iki ai ke kapa ʻana i ka papahana 33 Keiki Kawaiʻaeʻa, Hūlili: Pūʻā i Ka ʻŌlelo,

27 hoʻonaʻauao ʻōlelo Hawaiʻi ma ka honua kula ʻo Nāwahī mai nā honua ʻōlelo Hawaiʻi hou aku ma ka papahana kaiapuni. ʻO ka mua, ua ahuwale i loko o ko Nāwahī Public Charter School Program Implementation Plan (PCSP): A Plan To Create Ke Kula ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu Laboratory Public Charter School o ka MH 2000, 34 ke kuleana koʻikoʻi o ke kālaimanaʻo hoʻonaʻauao ʻo Ke Kumu Honua Mauli Ola (KHMO) 35 a me kona mau manaʻo hoʻokele, ʻo ia ke kahua e kūkulu ʻia ai nā hiʻohiʻona hoʻonaʻauao like ʻole ma Nāwahī. ʻOiai he kālaimanaʻo ke KHMO e haku ʻia ana i loko o nā makahiki ma mua pono iho o ka MH 2000, na kekahi o ka poʻe hoʻokahi nāna Ke Kula ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu i hoʻokumu, ʻike ʻia nā manaʻo koʻikoʻi o ke kālaimanaʻo, ʻo ia nā manaʻo kahua i loko o nā palapala hoʻokumu o ka māhele kula hou o Nāwahī. ʻO ia hoʻi, ʻoiai, ʻo ke KHMO ke kahua e kumu ai, ua lilo ʻo Nāwahī he Honua Mauli Ola, a ʻo kona ʻano kula, he Kula Mauli Ola. Ma ia kapa ʻana i ka papahana ma Nāwahī he kula mauli ola Hawaiʻi, i koʻu manaʻo, ua hoʻākāka a ua hoʻāhuwale ʻia ka pahuhopu nui o ka hoʻonaʻauao ma ia honua kula: e ʻimi ʻia ka Hawaiʻi piha o ka mauli kula o Ke Kula ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu. 36 I loko o kēia pōʻaiapili mua o ke kapa ʻokoʻa ʻana i ka papahana ʻōlelo Hawaiʻi ma Nāwahī (he kula Mauli Ola Hawaiʻi), ua kūhelu ia ma muli o ka lilo ʻo ke kālaimanaʻo ʻo ke KHMO, ʻo ia ke kālaimanaʻo hoʻokele hoʻonaʻauao ma Ke Kula ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu: Our subject-based curriculum is based on the Kumu Honua Mauli Ola. Different members of the Hawaiian language community developed the Kumu Honua Mauli Ola. It remains as the educational foundation from which the curriculum framework is developed, shared, and utilized among families and communities. Olelo (Language), Pili Uhane (Spirituality), Ike Kuuna (Traditional Knowledge), and Lawena (Traditional Morals and Values) within the Kumu Honua Mauli Ola allow individual schools to build upon the uniqueness of their own genealogies and histories within a specific place or setting of group of learners ʻAha Pūnana Leo, Inc., Public Charter School Program Implementation Plan, (Hilo, Hawaiʻi: ʻAha Pūnana Leo, Inc., 2000). 35 ʻAha Pūnana Leo, Inc. Kumu Honua Mauli Ola (Hilo, Hawaiʻi: Hale Kuamoʻo, 2000). 36 He pahuhopu kēia naʻu i haku no ke ʻano o ka hoʻonaʻauao i hoʻokumu ʻia ai ke kula ʻo Nāwahī. No loko mai nā manaʻo a me kekahi o nā ʻōlelo o ka PCSP, ʻoiai ʻaʻole loaʻa ma kekahi wahi he papa helu maʻemaʻe o nā pahuhopu. 37 ʻAha Pūnana Leo, Inc., Public Charter School Program Implementation Plan, 5 (II-1). 19

28 ʻO ka lua naʻe o nā pōʻaiapili e ʻokoʻa ai ke kapa ʻana, ʻaʻole nō i kūhelu i loko o nā palapala kula, ʻoiai, he mau makahiki pōkole wale aku nei nō ka hoʻomaka e kapa waha aku. Mai kēlā wā a hiki i kēia, ʻaʻole nō i hōʻano hou ʻia ka Puke Alakaʻi a palapala like paha ma luna o ia manaʻo. ʻO kēia loli, ʻo ia ka pākuʻi ʻana i ka huaʻōlelo haku ʻo kaiaʻōlelo ma ka inoa kula a lilo ʻo Nāwahī he Kula Kaiaʻōlelo Mauli Ola Hawaiʻi. ʻO ke kumu ʻana o ka huaʻōlelo ʻo kaiaʻōlelo, ua hele ia a laha i waena o ke aukahi ʻōlelo Hawaiʻi ma Hilo nei a ke kapa ʻia nei nā honua ʻōlelo Hawaiʻi piha o ʻaneʻi e pili pū ana me Nāwahī ma ia ʻano. No laila, ma kēia pepa, ʻoiai ke kapa ʻia nei ʻo Nāwahī he kula kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, e kapa ana au i kona honua kula, he honua mauli ola Hawaiʻi, i kona kaʻakālai hoʻonaʻauao e hoʻohana ʻia nei, he hoʻonaʻauao kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, a i kona aukahi papahana ʻōlelo Hawaiʻi e lālā ana, he papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. ʻOiai hiki ke noʻonoʻo ʻia he mea iki ka hoʻākāka ʻana i nā huaʻōlelo e kapa ʻia ai ka honua, ke ʻano o ka hoʻonaʻauao, a me ka papahana ʻōlelo Hawaiʻi, he mea koʻikoʻi ka hōʻike ʻana i nā manaʻo penei, ʻoiai, ma ke kuanaʻike kuʻuna, aia i loko o ke kapa ʻana nā manaʻo he nui no ke ʻano o ka kuleana, ka hana, a me ka hopena o ia mea i kapa ʻia (i loko nō o kona ʻano he kanaka, he hānaiahuhu, a he honua hoʻonaʻauao pū nō hoʻi). ʻO kēia hoʻākāka ʻana no ka honua hoʻonaʻauao ʻo Nāwahī a me ona honua pili, he koʻikoʻi ia ma hope mai ke hoʻoholomua ʻia ka manaʻo noiʻi no nā pahuhopu hoʻonaʻauao kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, ʻoiai, ʻaʻole paʻa ka inoa o ka papahana hoʻonaʻauao ma Nāwahī i loko o nā palapala e like hoʻi me ka mea e kapa a e kū nei i kēia wā nō. A ʻoiai pēlā, ua pono mua e hōʻike i ke kumu aʻu e kapa nei i ke kula ʻo Nāwahī a me ka papahana hoʻōla ʻōlelo ma ka hoʻohana i nā huaʻōlelo ʻo kaiaʻōlelo, a me mauli ola. Ma luna hoʻi o kēia manaʻo hoʻokahi, he kōkua ka ʻike i ka manaʻo o ka inoa kapa, ʻoiai, he kōkua ma ka hoʻāhuwale i nā pahuhopu kahua i kūkulu ʻia ai ke kaʻakālai hoʻonaʻauao ma ia mau wahi: 1) ʻo ka mālama piha ʻia o ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo ia ka ʻōlelo mana o ka honua hoʻonaʻauao; a 2) ʻo nā hana a pau e mālama ʻia ma ia honua hoʻonaʻauao, he mau hana e hoʻōla ana i ka mauli o ke kanaka kāʻokoʻa, o ka ʻohana kula, o ka lāhui Hawaiʻi pū nō hoʻi. 20

29 ʻOiai kākoʻo piha au i nā pahuhopu hoʻonaʻauao o luna aʻe, i koʻu manaʻo, ʻo ke kō o ia mau pahuhopu (ma ka piha a ma ka liʻiliʻi paha), ʻo ka ʻimi i ia hoʻokō ʻana ka mea e kūpono ai ke kapa ʻana i ka honua ma ke ʻano i hoʻākāka ʻia ma luna ʻae, he honua kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. Ma ka mālama piha i ke aʻo a me nā hana kula a pau i loko o ka ʻōlelo Hawaiʻi wale nō e hoʻokō ʻia ai ke koina kaiaʻōlelo o kona inoa, a ma ka ʻimi i ke ola o ka mauli kanaka, ka mauli pūʻulu, a me ka mauli lāhui ma ka honua kula a puni, ʻo ia ihola ke koina mauli ola o kona inoa. ʻO ka pōʻaiapili o kaʻu pāhana, no loko mai ia o koʻu manaʻo uluhua no ka lawa ʻole o ke kō a me ka lawa ʻole o ka ʻimi i ke kō o kēia mau pahuhopu hoʻonaʻauao ahuwale ma Nāwahī. A ʻoiai paha ahuwale nā pahuhopu a me nā manaʻo hoʻokele o ke kula, a ʻoiai paha ʻimi ʻia ke kō ma kekahi ʻano pākahikahi pilikino ma ʻō a ma ʻaneʻi o ka honua kula, a hiki i kēia, ʻaʻole nō i hōʻea aku ka papahana hoʻonaʻauao he mea e ola piha ai ia mau pahuhopu. ʻO ke kumu o kēia kumuhana pepa a me ka ʻimi i ka huahana pepa ma muli ia o koʻu ʻike, ua hiki nō ke kō piha a ma ʻō aku. Ma ka holo o nā makahiki i loko o kēia hana, ua ahuwale ka pōmaikaʻi o nā hopena pahuhopu hoʻonaʻauao kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi ke hoʻokō piha maʻemaʻe ʻia, ʻoiai, kau liʻiliʻi ana ma ʻō a ma ʻaneʻi kona mau laʻana ma ka pae ʻōpaʻa haʻawina lumi papa. Ma muli hoʻi o ka ʻike i ia mau laʻana o nā hopena maikaʻi o ke aʻo ʻana, he hilinaʻi koʻu i ke kūpono o nā pahuhopu hoʻonaʻauao kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, he kiʻina hoʻonaʻauao ʻoi kelakela e hoʻonaʻauao ʻia ai nā ʻōpio Hawaiʻi o kēia au. A ma muli hoʻi o ia hilinaʻi ka ʻiʻini e lilo ka ʻimi ʻana i ala hoʻoikaika e hoʻokāʻoi ʻia ai ka hoʻokō pahuhopu kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, ʻo ia ke kumuhana o kēia pāhana me ka pepa muli puka laeoʻo. Ka Nele: He Pāhana ʻOiai he nōhie nō paha ka manaʻo no nā pahuhopu i hoʻopuka ʻia iho nei, ʻo ka ʻoiaʻiʻo, ʻaʻole nō i mōakāka piha nā pahuhopu hoʻonaʻauao o ka papahana ma Nāwahī i kinohi o koʻu aʻo ʻana. ʻO kēia mau pahuhopu, he mau makahiki koʻu ʻimi ʻana i ka hoʻākāka, ma o ka hoʻolohe i ka poʻe alakaʻi, ma o ke kilo i nā hana i manaʻo ʻia he koʻikoʻi, a ma ka makaʻala maikaʻi ʻana i ke ʻano i mālama ʻia ai ka 21

30 hana ma ke kahua kula a hiki i kēia. A ʻoiai he mea nui ka pahuhopu i loko o nā hana a pau, ʻo ka ʻoiaʻiʻo, no ke kanaka e paio ana e lanakila ma luna o ka hana i kēlā lā kēia lā, ʻaʻole ʻo ka wā e kālailai ai i ka pahuhopu he pōmaikaʻi āna e hoʻomakakoho ana, a e lilo ana ʻo ka makakoho, ke kia piha ma luna o ka mea e puka ai ka hana i mua pono o ke alo. No ke kumu kula, ʻo ka mālama i ka haumāna i loko o ke aʻo ia hana i mua pono o ke alo, a ke komo i ka ʻoihana kumu ma ke kūlana ʻōpio ʻike ʻole no ke aʻo ʻana, ma laila wale nō ke kia o ka noʻonoʻo. Inā pōmaikaʻi ke kumu hou i ka hele a maʻa i ka hana, ʻo ia kia ʻana i ka hana i mua pono o ke alo, he mea kū manawa wale nō paha, a loaʻa ka papaha e puka aku ai no ke kālailai i nā pahuhopu a e kūkulu ai i ka hana e ʻimi ana i ke kō pēlā. I ka makahiki mua o koʻu aʻo ʻana (MH 2004), ma Nāwahī Honua nō ia. A ʻo au kēlā kumu ʻōpio e ʻimi ana i ka lana o ka hana o kēlā lā kēia lā, he mālama haumāna i loko o ke aʻo i kekahi ʻano ʻike e naʻauao hou aku ai. Ua ʻike koke naʻe au i ka nele o ke kumu aʻo i ka papa haʻawina ʻole. 38 I ia wā, ʻaʻohe oʻu ʻike maoli no ka haku haʻawina a me nā kiʻina, nā kaʻakālai me nā manaʻo hoʻokele paha e noʻonoʻo ʻia i loko o ke aʻo ʻana; oki loa koʻu naʻaupō no ka haku moʻohaʻawina a papa haʻawina ma kekahi ʻano hikiāloa. A ʻoiai ua loaʻa kekahi ulu o koʻu ʻike no ka hana kumu i pono ai kaʻu mau haumāna, ʻaʻole au e hoʻoholomua ana i ke aʻo ma luna o kekahi ʻano pahuhopu hoʻonaʻauao. E hoʻoholomua ana au i ke aʻo ma luna wale nō o ka haʻawina i mākaukau mua, i hiki ai paha iaʻu ke haku a mākaukau i loko o ka wā pōkole. Ma ka holo o ka wā, ua hele au a maʻa i ke kiʻina haku haʻawina a nā hoa kumu i aʻoaʻo ai, a ua hele a kamaʻāina i kekahi mau hoa kumu e haku pū ana i nā haʻawina i hiki ke kaʻana like ʻia.ʻO ke ʻano naʻe o ia mau haʻawina, ua like me kaʻu: he mau ʻōpaʻa 38 papa haʻawina: ma kēia pepa, ʻo kēia ka papahana kālaiʻike holoʻokoʻa o ka honua hoʻonaʻauao ke hoʻohui pū ʻia nā moʻohaʻawina a pau. ʻĀnō, he huaʻōlelo manaʻo laulike no moʻokumuhanaaʻo, a i hiki paha ke hoʻohuikau pū ʻia me moʻohaʻawina pū kekahi. No kēia mau huaʻōlelo ʻekolu, ʻo ka mea e paʻa ʻole ai ka manaʻo kikoʻī ʻo ia ka like o ka manaʻo ma ka ʻōlelo Pelekānia, ka ʻōlelo kumu hoʻi nona mai ka manaʻo, he curriculum. Penei koʻu hoʻōkoʻa ʻana mai ke kino nui o ka haʻawina a i ke kino iki: Papa Haʻawina-papahana kālaiʻike piha o ke kula; Moʻokumuhanaaʻo-papahana pae aʻo (nā mea a pau e aʻo ʻia ma ka papa Mālaaʻo), a i ʻole, papahana maʻiʻo (nā mea a pau e aʻo ʻia ma nā papa Pilikanaka mai ka papa Mālaaʻo a i ka papa 12); Moʻohaʻawina-papahana maʻiʻo papa (nā mea a pau e aʻo ʻia i loko o ka papa Pilikanaka a ka papa 5). Loaʻa pū ka huaʻōlelo ʻo ʻōpaʻa haʻawina, ke kino iki aku o nā kino haʻawina. ʻO ka ʻōpaʻa haʻawina ka papahana lumi papa nona nā haʻawina kikoʻī e aʻo ʻia i nā haumāna. 22

31 haʻawina kū kaʻawale, 39 aʻole i hoʻolālā a haku ʻia ma kekahi ʻano e pili ana i ka haʻawina ma mua a ma hope aku. ʻOiai he nui koʻu mahalo i ke ʻano hana pū e kaʻana ʻia aku ai kaʻana ʻia mai ai ia mau haʻawina, ke ʻalawa iho au i hope a kālailai i ka hoʻohana ʻana, komo nō kahi hilahila i loko lilo oʻu i ka ʻike i ka hemahema o ke aʻo ʻana ma ia kiʻina. ʻO ka manaʻo ʻīkoi i lilo ʻo ia ke kahua o kēia pāhana, ʻo ia hoʻi, ʻo ka haku haʻawina kū kaʻawale ʻana a me ka mau o ke aʻo ʻia o nā haʻawina o ka honua kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi ma ia ʻano, ʻo ia ka hiʻohiʻona hoʻonaʻauao e hōʻea ʻole ai ke kula kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi i ke kō piha o kona mau pahuhopu. ʻO ia hoʻi, he pono ka ʻimi ikaika i ke kūkulu a me ka hoʻomohala i nā moʻohaʻawina i mea e pili ai nā kumuhana haʻawina a i mea hoʻi e kahe maikaʻi ai ke aʻo a ka haumāna ma nā papa a ma nā pae aʻo like ʻole a pau. I koʻu manaʻo, pēlā e pōmaikaʻi maoli ai nā haumāna kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi a pēlā hoʻi e hōʻea maoli ai ke kula kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi i ke kō o kona mau pahuhopu hoʻonaʻauao i paʻa ma ke kumu ʻana. I mea e hoʻomaka ai i ke kūkulu ʻana i ka huahana aʻu i manaʻo ai he kōkua i nā kumu ma ka haku moʻohaʻawina, ua ʻike ʻia ka pono o ke kālailai pōkole i ke kumu i lilo ai ke aʻo ʻōpaʻa kū kaʻawale ʻana he kiʻina aʻo kuluma loa i loko o ka paphana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. A ʻoiai paha ua hiki ke kuhi ʻia he mau kumu ʻokoʻa, he ʻekolu oʻu kumu e manaʻo nui nei e hāpai i loko o kēia pepa: 1) no ke ʻano hou loa o kēia ʻano hoʻonaʻauao ʻana i kona wā i kumu ai, ʻaʻohe laʻana kuamua e hoʻopili aku ai; 2) ma muli o ke ʻano hou o ka papahana, ʻaʻole lako ka haʻawina aʻo a me nā kumuwaiwai e hoʻokele ana i ke aʻo ʻokoʻa ʻia; 3) ʻo ka hope, ʻaʻole lako ke kumu i kekahi ʻano ʻolokeʻa e kuhi ana i ka mea e pono e aʻo ʻia. ʻO ke kumu e lawelawe ana i ke aʻo lumi papa i ia wā like oʻu (a ma mua paha) ke akua a me ke kauā o nā lā mua o ka hoʻonaʻauao ʻōlelo Hawaiʻi. ʻOiai ua hoʻomaka paha nā kāʻeʻaʻeʻa mua o ka ʻoihana kumu e hāpapa aku ma ka pōʻeleʻele a lālau aku i nā hune ʻike i hiki ke lālau ʻia i mea hoʻi e hoʻokō ʻia ai ka hana i mua pono o ke alo, aia paha i loko o ia mau lā mua ke kumu ʻana o ke 39 ʻōpaʻa haʻawina kū kaʻawale: ma kēia pepa, ʻo ka ʻōpaʻa haʻawina, he hoʻokahi huakaʻi aʻo. A ʻoiai pēlā, he pūʻulu haʻawina kikoʻī ia i hoʻomohala ʻia ma luna o ke aʻo like i kekahi kumuhana haʻawina. ʻO ka ʻōpaʻa haʻawina kū kaʻawale, ʻo ia hoʻi ka/nā ʻōpaʻa haʻawina e aʻo kaʻawale ana i nā kumuhana haʻawina. ʻAʻole hoʻi launa kekahi ʻōpaʻa me ka ʻōpaʻa i aʻo ʻia ma mua a ma hope paha ona. 23

32 kiʻina hoʻomohala ʻōpaʻa kū kaʻawale i ō mai a hiki loa mai i kēia wā nō, ʻoiai, ʻo ka mea loaʻa, ua pono nō ia no ia wā hoʻomaka. Ua mau paha ia kiʻina aʻo 40 i loko o nā makahiki ma hope aku, ʻoiai, i ka wā i hoʻonui ʻia ai nā ʻōpaʻa kū kaʻawale a lawa ka makahiki kula, he oʻioʻina ia e hoʻomaha iki ai, ʻoiai, he ʻumi hou aku kuleana e kakali ana e hoʻokō ʻia. ʻO nā meʻe i hana pēlā i kinohi a i maʻa hoʻi i ke aʻo ʻana pēlā, ua hele paha a ʻoluʻolu i ia kiʻina, a inā ʻaʻole i kupu mai he kumu e hoʻololi ai, no ke aha hoʻi e noʻonoʻo ai e hoʻololi? ʻO ka lua o nā kumu e ola ai ia kiʻina aʻo i koʻu manaʻo, ʻo ia ka mea nui o ka hoʻokō i ka hana i mua pono o ke alo: ʻo ka mālama haumāna ma kekahi ʻano aʻo e naʻauao hou aku ai. I loko o ia hoʻokō ʻana, kālele nui ʻia ka makaʻala haumāna a me ka paʻahana o ke kumu a me ka haumāna ma ke aʻo, ʻaʻole naʻe kālele nui ʻia ka hoʻoulu kanaka a me ka hoʻomākaukau ʻōpio ma ke ʻano hoʻonui ʻike i noʻonoʻo ʻia ai ke aʻo i loko o nā pōʻaiapili moʻokalaleo kuʻuna e like hoʻi me ka mea a kākou e ʻike ana ma ka moʻolelo no Kekūhaupiʻo. ʻOiai he makemake nō ia, ka ʻimi ʻana i ke kuʻuna piha a me ka ʻoi kelakela piha o ka hana i loko o kēia hana, he ʻoiaʻiʻo pū ka lako ʻole o ka papahana hoʻonaʻauao ʻōlelo Hawaiʻi i nā pono like i lako ai ka papahana hoʻonaʻauao ʻōlelo Pelekānia. A i loko hoʻi o ka pōʻaiapili lako ʻole, pono ka hana ma o kekahi ʻano kiʻina hoʻomaka e kīpaepae ana i ke kahua e kūkulu ai. E like me kaʻu i hōʻike ai ma ka laʻana pilikino o luna aʻe, no ka papahana hou loa a no ke kumu hou loa nō hoʻi, ʻo ka makakoho ke ola ʻana i kēlā lā kēia lā. ʻOiai ma ka paʻahana a me ke aʻo o ka haumāna e ola ai ke kumu, ua lilo ke kālele ma ka hoʻomākaukau kumu he kālele ma luna o ke aʻo koke i ka haku ʻōpaʻa haʻawina ma kahi o ka haku moʻohaʻawina. A ʻoiai ua lilo ʻo ka haku ʻōpaʻa ka makakoho ma ka hoʻomākaukau ʻana i nā kumu hou, manaʻo au hala he haʻawina nui i ke kumu hou loa: ʻo ka hoʻopaʻa ʻana i nā pahuhopu aʻo nui, nona nā manaʻo kahua o nā ʻōpaʻa haʻawina a pau e pili pū ana. ʻOiai, i kēia wā, ʻaʻole paha aʻo ʻia ka hoʻomohala ʻōpaʻa haʻawina me ka noʻonoʻo ʻole i ka moʻohaʻawina, ʻaʻole pū au manaʻo, ua lawa ka nānā ʻana i ka waiwai, ke kiʻina haku, a me ka 40 kiʻina aʻo: ke kaila hoʻoili ʻike a ke kumu e hoʻohana ai ma ka lumi papa a ma ka hoʻomohala haʻawina; ke ʻano hoʻi o ko ke kumu kiʻi ʻana e aʻo i ka ʻike. 24

33 hoʻohana ʻia o ka moʻohaʻawina ma ke ʻano he pono aʻo koʻikoʻi a ke kumu a e pōmaikaʻi ai nā haumāna. ʻOiai, I koʻu manaʻo, he hopena ke aʻo ʻōpaʻa kū kaʻawale o ke aʻo koke ʻana no ka ʻōpaʻa haʻawina ma kahi o ke kālele ʻana ma ka ʻike moʻohaʻawina, manaʻo pū au, ʻo kekahi ala hoʻoponopono, ʻo ia ka hoʻololi ʻana i ke ʻano o ka hoʻomākaukau kumu hou ʻana. E kālele mua ʻia paha ka haku pahuhopu aʻo hikiāloa me ka noʻonoʻo piha ʻana i ka ʻike aʻo ma ke ʻano he hoʻokahi kino piha mai kinohi a i ka pau ʻana o ka wā aʻo. ʻOiai he nōhie ka manaʻo, ʻo ke kumu paha o ka hana ʻole ʻia a hiki i kēia ʻo ia ka hana nui i loko o ka hana ʻana pēlā. A ʻoiai he papahana lako ʻole kēia i ka noiʻi a me nā kumuwaiwai like ʻole e pili ana i ka hoʻonaʻauao, inā paha i loaʻa mua he ʻike, he kiʻina, a he ʻolokeʻa nō paha e hōʻike ana i ke kūkulu moʻohaʻawina, ua hoʻomākaukau mua ʻia nō paha nā kumu hou ma ia ʻano hana. ʻO ka hoʻopuka ʻana i ke kumuwaiwai haku moʻohaʻawina a me kona mau manaʻo hoʻokele i loko o kēia ʻano pāhana, he ala e pono ʻole ai paha kekahi kumu hou e kūpāpā me ia mau kīnaʻunaʻu hoʻokahi o ka hana i ʻike mua ʻia. Inā paha i hiki i ke kumu hou ke hoʻomaka i kāna hana ma ka hoʻohana i ka ʻike i loaʻa mua iaʻu, aia ana ia i mua loa ma ka hoʻokō ʻana i nā pahuhopu hoʻonaʻauao o ke kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, a ma ka ʻimi hou aʻe nō hoʻi i nā kiʻina a me nā kumuwaiwai hou aku e ʻoi aku ai ka ʻoihana aʻo i loko o ka papahana hoʻonaʻauao ʻōlelo Hawaiʻi i loko o ka wā pōkole mai. ʻO ke kolu o nā manaʻo kuhi, he kumu paha e mau nei ke aʻo ʻōpaʻa kū kaʻawale, a he kumu paha e aʻo ʻole ʻia ai nā kumu hou i ka hoʻomohala ʻokoʻa i nā haʻawina, ʻo ia ka ʻimi, ka haku, a me ka hoʻohana mua ʻole ʻia o kekahi ʻano kumuwaiwai e alakaʻi ana i ka haku moʻohaʻawina kūpono no ka papahana hoʻonaʻauao kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. ʻO ia hoʻi, ʻaʻohe nō palapala e mōakāka piha ai nā pahuhopu aʻo a me nā manaʻo hoʻokele aʻo no nā kumuhana haʻawina e aʻo ʻia ma ka papa e mālama ʻia i loko o ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. ʻOiai ʻaʻohe kumuwaiwai e kuhi ana i ka ʻike e aʻo ai, na kēlā me kēia e hoʻoholo i ka ʻike aʻo nona iho i loko nō o ke kūpono a kūpono ʻole paha o ka ʻike, ka launa a launa ʻole paha kekahi me kekahi, a me ka holo a holo ʻole paha o ke kiʻina 25

34 aʻo. Ina ʻaʻohe kumuwaiwai kūpono e hoʻohana ai ma ka hoʻololi i ke kuanaʻike paʻa mua no ka haku haʻawina no ka poʻe e maʻa ana i ke aʻo i nā ʻōpaʻa kū kaʻawale, ʻaʻole ana loli ke ʻano o ke aʻo i loko o ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. Eia naʻe, inā nō i loaʻa he kumuwaiwai e hoʻokele ana i ke kuanaʻike ma ka hoʻopaʻa pahuhopu hikiāloa a me ka launa o nā ʻōpaʻa haʻawina kekahi me kekahi, nui koʻu manaʻolana no ka hiki ke hōʻea i ka ʻoi kelakela o nā pahuhopu hoʻonaʻauao i kumu ai ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi i kinohi. Ke Kumu & Waiwai Pāhana ʻOiai ke ʻimi ʻokoʻa nei nō paha ka poʻe i ka hoʻokāʻoi i kā lākou hana iho ma ka pākahi, a ʻoiai he holomua nō paha ko nā haumāna o ia mau lumi papa hoʻoikaika, ʻo ka mea i ʻoi aku, ʻo ia ke alu like ʻana o ka poʻe ma luna o ka ʻimi hoʻoikaika i mea e alu like ai a ikaika pū. ʻOiai ʻo au kekahi o ia poʻe kumu e ʻimi ana i ka hoʻokāʻoi i kaʻu hana ponoʻī, a ʻoiai pū, ʻo au kekahi i loaʻa i loko o kēia maʻi aʻo ʻōpaʻa kū kaʻawale, ʻo ka pōʻaiapili nele i ka moʻohaʻawina ʻole ka pōʻaiapili aʻu e ʻimi nei e hoʻopono ma kēia pepa. I koʻu ʻike, ʻo nā pōʻaiapili ʻekolu aʻu i helu ai ma luna aʻe, ua hiki ke kōkua ʻia inā e loaʻa ke kumuwaiwai kākoʻo kumu: he kiʻina haku moʻohaʻawina e aʻoaʻo ana pehea e haku ai ke kumu i kāna moʻohaʻawina iho nō ma kekahi ʻano e kū piha ai kona aʻo ʻana i nā pahuhopu o ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. Inā paha i loaʻa ia ʻano kumuwaiwai, ʻo ke kanaka aʻo lōʻihi i maʻa i ke kiʻina ʻōpaʻa kū kaʻawale, e hiki ana iā ia ke ʻimi i ka hoʻopili i kāna mau ʻōpaʻa i haku mua ʻia ma kekahi ʻano kaʻina ʻokoʻa paha a launa kekahi me kekahi. A i ʻole ia, ua hiki paha ke noʻonoʻo hou i nā ʻōpaʻa i loaʻa a e hoʻomohala hou i kekahi mau ʻōpaʻa e hoʻopihapiha ana i nā kōā o ka moʻohaʻawina. ʻO ia hoʻi, e pākuʻi ʻia nā ʻōpaʻa hou aku e hoʻolauna ana i nā ʻōpaʻa i haku mua ʻia i mea e kahe ai nā kumuhana haʻawina kekahi i loko o kekahi. ʻO kekahi hopena o kēia hana, e ʻike ʻia paha ka māmā mai o ke aʻo ʻana, ʻoiai, launa nā ʻike aʻo kekahi me kekahi a ʻaʻole pono e lele ka noʻonoʻo mai kekahi kumuhana aʻo a i kekahi. A ʻoiai hoʻi he pōmaikaʻi nui ke kūkulu ʻana i nā ʻōpaʻa penei no ke kumu, ʻo ka pōmaikaʻi i ʻoi aʻe, no ka haumāna nō ia, ʻoiai, ke kūkulu ʻia nā ʻōpaʻa haʻawina penei, e lilo ka ʻike 26

35 aʻo mua he kahua ʻike e aʻo hou ai ma kēlā me kēia komo ʻana i loko o ke aʻo i ka ʻōpaʻa haʻawina hou; kīpapa maikaʻi ʻia ke kahua e kūkulu hou ai ka haumāna i kona ʻike aʻo. ʻO ka pōmaikaʻi hoʻi o ke kumu hou i kēia kumuwaiwai, e loaʻa iā ia he kūkohu, a he laʻana paha, e aʻoaʻo ana iā ia i ka hana kikoʻī e hoʻomaʻamaʻa ai ʻo ia i ka haku moʻohaʻawina ma kekahi ʻano nōhie i kahua ʻike no ka haku ʻōpaʻa haʻawina ma hope aku. I koʻu manaʻo, he kūpono ke lilo ka ʻike haku haʻawina he ʻike kualua, no ke kumu hou, i ka ʻike haku moʻohaʻawina (ʻo ka ʻēkoʻa hoʻi ia mai ka mea e aʻo ʻia nei ʻānō), ʻoiai, e lako loa ke kumu i nā pōʻaiapili e hoʻomaʻamaʻa ʻia ai kona ʻike haku ʻōpaʻa haʻawina, ʻaʻole naʻe lawa iki nā pōʻaiapili e koi, e ʻae, a e paipai ʻia ai ke kumu e hoʻohana iki i kona ʻike haku moʻohaʻawina ma kekahi ʻano. No laila, inā ʻaʻole kālele ʻia i kinohi a lilo ʻo ka moʻohaʻawina he hiʻohiʻona koʻikoʻi o ke aʻo lumi papa, ke komo i ka hana a lilo i loko o ke aʻo ʻōpaʻa ʻana, ʻaʻole ana loaʻa ka pōʻaiapili e hoʻoulu ʻia ai ka ʻike no ka waiwai a me ka pōmaikaʻi o ka moʻohaʻawina i loko o ke aʻo ʻana. ʻO kekahi pōmaikaʻi, no ka poʻe e ʻike ʻole ana i ka ʻike e pono ai he moʻohaʻawina, a kahi paha e hoʻomaka ai i ka haku ʻana i nā pahuhopu hikiāloa no ke aʻo, e lako ʻo ia i ka ʻolokeʻa e lawe wale aku ai kona lima kumu noʻeau a e hoʻohana koke aku nō i mea kōkua a kākoʻo i kāna hana e paʻu ana ʻānō i loko o ka lumi papa. ʻOiai ʻo ke kūkohu kiʻina haku moʻohaʻawina hoʻi ka huahana o kēia pepa nei, ʻaʻole e manaʻo ʻia he mea e māmā koke ai ka hana a ke kumu aʻo, a e paʻa koke ai ka papa haʻawina a me nā ʻōpaʻa haʻawina a pau o ka papahana. He mea kōkua nō naʻe ia e hoʻomaka ai i ka hana nui, ʻo ke kālailai hohonu aku i ka ʻike e pono ai nā haumāna. I loko o ia hana ʻana, e paʻa mālie ana nō paha nā kumuhana aʻo, nā mākau aʻo, ka ʻōlelo e pono ai kēlā me kēia pōʻaiapili aʻo, nā haʻawina e kahukahua ana i ke ola o ka mauli, nā kiʻina a me nā kaʻakālai aʻo kūpono e piha ai nā moʻohaʻawina a kekahi poʻe kumu, a e ʻeleu aku ana nō paha ka hana a kekahi poʻe kumu. ʻOiai pono ke kanaka hoʻohana e noiʻi, e haku, e kālailai, e nanalu, e hoʻokolohua, e aʻo, e hoʻoponopono, a e hōʻano hou pinepine i kāna huahana e ʻimi ana, he hana nō ia e paʻu ai, a he wā nō ia e mākaukau ai. A ma hope o kekahi wā, he mau makahiki nō paha, e loaʻa ai ka hua piha pono, kahe maikaʻi, e hoʻokō ʻoiaʻiʻo ana i nā 27

36 pahuhopu hoʻonaʻauao. He hua hoʻi e kūpono ana na nā haumāna like ʻole a pau, ʻoiai, ʻo lākou mau ka luāhi mua o ka hana a ke kumu. I loko naʻe o ke ʻano hoʻokolohua a hakuloli pinepine o ke aʻo, ʻo ka mea koʻikoʻi o kēia ʻano kumuwaiwai, ʻo ia kona mana ma ka hoʻokahua a ma ka hoʻokuanaʻike hoʻi i ka noʻonoʻo kumu ke hoʻomaka aʻe ʻo ia i loko o kāna ʻoihana aʻo. ʻO ia hoʻi, ʻoiai he mea ulu a loli mau ke kuanaʻike a me ke kālaimanaʻo aʻo 41 a ke kumu, ʻo ka paʻa o kekahi ʻano kuanaʻike a kālaimanaʻo hoʻokele aʻo nō paha i kinohi, he waiwai loa ia i kahua a ʻolokeʻa hoʻi e kālailai ʻia ai ka hana a e hoʻokahua hou ʻia ai ka ʻike aʻo e loaʻa aku ana ma ka holo o ka hana. Inā he pono hana hoʻokele kā ke kumu e alakaʻi ana i ke kō o nā pahuhopu o ka honua hoʻonaʻauao ona, he kahua pū ia (he kuanaʻike a he kālaimanaʻo aʻo) e kākoʻo ana i ke ala e kaʻi ai kona hoʻomohala haʻawina ʻana i loko o ke kiʻi nui o ke kula ma ka pōʻaiapili aʻo o kāna papa kikoʻī pū kekahi. A ma ka hoʻolālā i ke aʻo lumi papa ma luna o kekahi ʻano manaʻo pahuhopu, emi mai ka papaha o ka ʻauana hele wale aku nō o ke aʻo i loko a i waho o nā ʻano kumuhana aʻo ʻokoʻa e pā ai ka naʻau o ke kumu. ʻO ka ʻolokeʻa moʻohaʻawina, he mana nui kona ma ke kīpaepae ʻana i ke kahua e kū ai ke kumu hou, a e kū ai hoʻi nā waeʻanona 42 ʻike kumu hāiki hou aku e kō ai ke aʻo, e laʻa hoʻi me ka ʻike hoʻomohala ʻōpaʻa haʻawina kikoʻī, ke kiʻina aʻo Moenahā, ʻo ka hoʻokele lawena haumāna pū paha, a me nā waeʻanona ʻike he nui a lehulehu hou aku o ka ʻoihana kumu. ʻO ka loaʻa o ka pono hana e hoʻolaukaʻi ana i ka launa o nā manaʻo kiʻi nui a me nā manaʻo hāiki o ke aʻo, he waiwai no ke kumu ʻakahiʻakahi, ʻoiai, inā koi ʻia kona hoʻohana ʻana, he koi pū ia i ka huakaʻi kilo a kālaiailai kālaimanaʻo pilikino. He huakaʻi hoʻolohe hoʻi e mohala mai ai nā manaʻo kahua e paʻa ai ke kahua kumu e pono ai ke kūkulu hou ʻana aku. ʻO kekahi waiwai o ka huahana moʻohaʻawina, ʻo ia hoʻi ka hiki ke hoʻohana ʻia ʻānō e nā kumu ma ka pākahi, ma ka pūʻulu, a ma ka honua pū kekahi. Inā e lilo maoli ka haku moʻohaʻawina he pahuhopu a kekahi poʻe kumu, a honua hoʻonaʻauao hoʻi, e hiki ana ke alu like ka hana a hua mai he 41 kālaimanaʻo aʻo: ʻO ka maʻamau, he palapala kēia e haku ai ke kumu no kona mau manaʻo kahua a no kona kuanaʻike hoʻonaʻauao pilikino ma ka hoʻonaʻauao haumāna ʻana. ʻAʻole naʻe au e hoʻohana nei ma ke ʻano he palapala wale nō, he mau manaʻo nui naʻe e hoʻokele ana i ke ʻano aʻo a ke kumu. 42 waeʻanona: (ka wae ʻano ʻana) ma kēia pōʻaiapili, he mau pūʻulu ʻike e pono ai ke kumu i wae ʻia ma ka like a ma ka ʻokoʻa paha ko kēlā me kēia ʻano 28

37 mau moʻohaʻawina launa mai ka pae aʻo Mālaaʻo a i ka papa 12 i loko o kēlā me kēia maʻiʻo, a mai ka hoʻomaka o ka makahiki a i ka pau ʻana o ka makahiki i loko o ka hoʻokahi pae aʻo; he mau moʻohaʻawina ʻoʻoleʻa e ʻimi ana i ke kīpaepae maikaʻi i ka ʻike kahua a i ke kūkulu mau ma luna o ia ʻike i mea hoʻoholomua mau ma ke aʻo; a he mau moʻohaʻawina maʻemaʻe e ʻoi aku ai ke kō o nā pahuhopu hoʻonaʻauao o ke kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. A inā kō pēlā ma ka pae ʻoi kelakela, e lilo kēia hana haku moʻohaʻawina, ʻo ia ke ala e ʻimi ai a hōʻea i ka palena kiʻekiʻe o ka lanakila no ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, a e ʻike ahuwale ʻia ai ka maikaʻi a me ka ʻoi hoʻi o kēia ʻano hoʻonaʻauao ʻana no nā ʻōpio i loko o kēia au hou, nui o ka hulihia. Ka Hōʻuluʻulu Kaʻina Kūkulu Pāhana I mea hoʻi e lawa ai koʻu kahua ʻike ponoʻī e haku ai i kēia huahana moʻohaʻawina, ua hoʻomaka ʻia ka hana ma ka noiʻi, ma ka hōʻoia, a ma ke kālailai ʻana i koʻu ʻike no ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. I loko o ia hana, ua nui ka nanalu ʻana ma luna o ka ʻike i paʻa mua nō, a ma luna pū hoʻi o ka ʻike i kuhi ʻia he paʻa ma mua. Nui loa ke aʻo hou i loko o ka nanalu, a nui loa ka ulu o koʻu kuanaʻike no ke kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi a no ka hana pono e lawelawe ai ke kumu i loko o kēia papahana. Ma hope aku, ua komo akula kēia i ka noiʻi no ka haku moʻohaʻawina. ʻOiai ua loaʻa mua koʻu manaʻo no ke kiʻina haku moʻohaʻawina kūpono no ke kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, e ʻimi ana kēia i ka ʻike e kākoʻo ana a e kākoʻo ʻole ana nō paha i koʻu mau manaʻo. ʻAʻole kēia noiʻi he ʻimi i nā manaʻo like ʻole a pau no ka haku moʻohaʻawina. ʻAʻole pū ia he noiʻi e ʻimi ʻia ai nā kaila he nui a lehulehu o ka haku moʻohaʻawina, a no ia kumu i ʻano kikoʻī ai ka noiʻi ma luna o ka hana a hoʻokahi kanaka i kamaʻāina mua ai, a e nānā nui ʻia nei i loko o nā kula o Hawaiʻi nei, ʻo Heidi Hayes Jacobs. (E kūkā hou ʻia ma lalo.) ʻO kekahi hana ma mua o ka hoʻomaka i ka pāhana, ʻo ia ka noiʻi lihi ʻana i loko o ka nūpepa Hawaiʻi kahiko i mea e kamaʻāina ai i kona ʻano he kumuwaiwai kahua ʻike. I loko o kēia noiʻi ʻana, e ʻimi ana au e hoʻoholo inā he kūpono ke hoʻomohala ʻia ka nūpepa Hawaiʻi kahiko, ʻo ia ke kahua ʻike 29

38 nui a lawa kūpono e noiʻi ʻia ai nā kumuhana maʻiʻo like ʻole o nā papa kaiaʻōlelo mauli ola ma nā pae aʻo like ʻole. (E kūkā hou ʻia ma lalo.) ʻO ia ʻano noiʻi hōʻoia kaʻu i hana pū ai me ke kiʻina Moenahā. A no ia hana, ua luʻu au i loko o ka hoʻokamaʻāina hou a me ke kālailai i nā hiʻohiʻona like ʻole o ka Moenahā i mea hoʻi e hōʻoia ai i koʻu makemake e lilo ia kiʻina, ʻo ia ke kiʻina e kūkulu ʻia ai kaʻu hua pāhana. Ma ia noiʻi ʻana i hōʻoia ʻia ai ke kākoʻo o ka Moenahā i koʻu mau manaʻo no nā hiʻohiʻona koʻikoʻi o ka moʻohaʻawina a no ka papa haʻawina e kō ai nā pahuhopu o ke kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. I ka paʻa ʻana o ia mau kiʻina noiʻi ma ka waihona noʻonoʻo, ua komo akula au i loko o ka haku i ka huahana moʻohaʻawina. Ua palapala ʻia, ua kālailai ʻia, a ua hoʻoponopono piha ʻia iho ke kiʻina haku moʻohaʻawina aʻu e hoʻohana ana i loko o ke aʻo lumi papa ʻana. Ua hoʻokolohua ʻia a ua hoʻohua ʻia ma ke ʻano he kaʻina hana. Ma ka paʻa ʻana o ia kiʻina haku moʻohaʻawina, ua paʻa ka iwi o ka huahana, a ʻo ka haku i ka huaʻiʻo ka hana e koe mai ana. ʻO ia hoʻi, ʻo ka hoʻohua ʻana he moʻohaʻawina piha ma ka hoʻohana i ke kiʻina haku i kūkulu mua ʻia. ʻO ka hana nui paha kēia o ka pāhana holoʻokoʻa, ʻoiai, ʻo ia ka māhele e nānā ʻia ai ka pōʻaiapili hoʻohana maoli o ka huaiwi, a kahi hoʻi e pono ai ka hoʻohua ʻana i nā manaʻo kikoʻī no ke aʻo a me nā haʻawina e pono ai ke aʻo lumi papa ʻana. ʻO ka haku moʻohaʻawina piha ʻana ka ʻanuʻu hana e komo ai ka ʻuhane i loko o ka huahana a lilo ia he mea ola, e ʻike ʻia ai ke kūpono a me ke kūpono ʻole nō paha o nā manaʻo kahua i kumu ai ka huahana i kinohi. ʻO ka hopena o ka haku huahana ʻana, ua paʻa maila he moʻohaʻawina ola piha, he laʻana hoʻi o ka hoʻohana ʻana i ke kiʻina haku moʻohaʻawina mai kona ʻanuʻu mua a i ka hope. I ka paʻa ʻana o ia mau hiʻohiʻona a pau o ka pāhana, ʻo ka haku i ka pepa ka hana hope. A ʻoiai ma ka wā haku pepa, ua pau ka nui o ka hana i ka hana ʻia i loko o ke kūkulu i ka pāhana, ʻo kēia paha ka māhele i paʻakikī loa noʻu no ka nui o ka wā e hoʻolilo ʻia ma ka noho wale nō i mua o ke kamepiula ma kahi o ka noho i mua o ke alo o kaʻu mau haumāna. He maha naʻe ko ka naʻau i ka manaʻolana, he haʻawina mōlia nō ia e pōmaikaʻi ai lākou ma hope aku. 30

39 LOHE ʻO PUNIA He kaʻao kahiko kēia moʻolelo no ke keiki āiwaiwa ʻo Punia i puka i loko o ka nūpepa ʻo Ka Hoku o Hawaii ma ka pau ʻana o ka MH 1912 a i loko o nā māhina hoʻomaka o ka MH Ma ka heluhelu lihi a hoʻonanea i kona mau paukū kākaʻikahi wale nō e waiho ana ma nei pepa e komo pū mai ai ʻoe, e ka maka heluhelu, ma ka hōʻoia a me ka hoʻomaʻamaʻa hoʻi i ka ʻike maka i nā pae o ke kiʻina aʻo kuʻuna e hoʻōla ʻia nei i loko o ke kiʻina Moenahā, ke kiʻina hoʻi e hoʻomana ʻia nei he waiwai i loko o ka hoʻonaʻauao ʻōpio o ke au i mua nei nō o kākou. ʻO Kohala ka ʻāina, ʻo Leimakani ka makuakāne a ʻo Hina ka makuahine. I ka wā hoʻi i hānau ʻia ai ke keiki makahiapo aloha a ia mau mākua, ua ʻōlelo ʻia, ua puni ka ʻāina i ka ʻino o kēlā ʻano kēia ʻano e hōʻailona ana i ke ʻano kupanaha o ia kama, a no ia kumu i kapa ʻia ai kona inoa ʻo Punia: Ua hānai ʻia ihola ua keiki nei me ke ʻano punahele loa. A ua kiaʻi ʻia hoʻi kāna mau mea e ʻai ai, ʻoiai, ua makeʻe nui loa ʻia ke ola o ke kama kahi punahele e kēia mau mākua makeʻe keiki. I ka hōʻea ʻana o nā makahiki o Punia i ka ʻekolu paha, ua hahai aku ke keiki i kona makuakāne ma kāna mau hana ma ka waena kīhāpai. A i ko Leimakani wā e kiʻi ai i kāna lua ula ma kai o ia kaha, aia pū nō ua keiki nei āna me ia. A ua lilo nō hoʻi ka pili aloha mau o ka makua me ke keiki, i mea e hōʻoi loa ʻia ai ka pumehana o ke aloha ma waena o lāua. 43 Pehea, ua ʻike anei i ke aʻo hoʻolohe ʻana o Punia i loko o kēia māpuna moʻolelo pōkole? He aha ke ʻano o ka ʻike i loaʻa iā ia? He ʻike lihi wale nō ia, he ʻike hapa paha? He ʻike piha nō paha kona no kekahi mea? He aha hoʻi kekahi mau haʻawina hānai a hoʻoulu keiki e lohe ai kākou kumu a mākua paha ma ka heluhelu no ko Leimakani lāua ʻo Hina ʻano mālama ʻana? A pehea hoʻi ko kākou lohe no kā kākou hana aʻo ponoʻī ma ka heluhelu no ko Punia ʻano i kona kamaliʻi ʻana? E noʻonoʻo iki iho a e hoʻomau aku i loko o kekahi kīpuka manaʻo e nalu hou ai. 43 Antonio, He Moʻolelo Kaʻao no Punia, 5. 31

40 KA MOKUNA II: HOʻOPILI ʻO ke kahua ma mua, ma hope ke kūkulu. 44 PILI ʻO KEKŪHAUPIʻO Ma kahi a kākou i waiho ai i ka hāpana moʻolelo no ke aliʻi ʻōpio ʻo Kekūhaupiʻo, ua ʻike kākou he keiki ʻo ia i mākaukau ma ke ʻano kino me ka ʻuhane pū o kona ʻano, a i paʻa hoʻi he kahua ʻike no ia mea ʻo ka hakakā ʻana. A ʻoiai hoʻi ua loaʻa kona ʻike mua no ka ʻoihana kaua, ma nei māhele o ka moʻolelo, he ahuwale nō kona mākaukau ma ka ʻimi i ke kūkulu i kona ʻike a hōʻea aku he naʻauao ma ka ʻoihana ʻike o kāna kumu aʻo kaua mua, ʻo kona makuakāne aloha: I ka hala ʻana o kekahi mau anahulu o kona hoʻomaʻamaʻa hou ihe lāʻau hau ʻana, ua lilo ʻiʻo ihola ʻo ia i mea akamai maoli i ka hou ʻana, a ia manawa hoʻi kona makuakāne i kamaʻilio mai ai iā Kekūhaupiʻo i kēia mau ʻōlelo, ʻE ke keiki ē, ʻaʻole ʻo ka ʻike wale nō i ka hou ihe ka mea nui ma ka ʻoihana hakakā kaua, akā, ʻo ka mea ʻoi loa o ka waiwai ma kēia ʻoihana kaua o ko kākou mau kūpuna, ʻo ia nō ka ʻike ʻalo i ka maka ihe a ka ʻenemi e pahu mai ana iā ʻoe. ʻO ka ʻike ia e lilo ai i koa kaua kaulana. 45 I ka lohe ʻana o Kekūhaupiʻo i ia ʻōlelo a kona makuakāne, noi akula ke keiki e aʻo mai ka makua i ia hana ʻalo ihe iā ia a mākaukau. I ka ʻae ʻana o Kohāpiʻolani e aʻo, ua hana ʻia a mākaukau nā hiʻohiʻona aʻo i pono ai ia haʻawina hou:...i ka mākaukau ʻana o kēia mau lāʻau ihe aʻo a lāua, ua kū ihola lāua ma mua nō o ko lākou hale a e kokoke ana nō i kēlā kumu niu aʻo a kāna keiki a hoʻomaka ihola ke aʻo ʻana o ka makuakāne i nā haʻawina mua o ka ʻōʻō ihe ʻana. Ua lilo ʻo Kekūhaupiʻo i mea hou aku i ka ihe i ka makuakāne, a ua kamaʻilio maila nō hoʻi ka makuakāne i kekahi mau ʻai pale i ka pahuna ihe, a i ka ʻalo ʻana hoʻi i ka ihe e hou ʻia aku ana. ʻAʻole ka makuakāne i hoʻolilo mua iā Kekūhaupiʻo i mea nāna e hou mai ai i kāna ihe ia manawa, ʻoiai, ʻaʻole hoʻi ʻo Kekūhaupiʻo i aʻo mua ʻia i ka ʻalo ʻana i ka ihe, a i ke pale ʻana hoʻi me ka lāʻau ihe i ka ihe e hou ʻia mai ana. Ma muli nō o ke ʻano ʻaʻapo maoli nō o kēia aliʻi ʻōpio o Keʻei, ua nānā akula kona mau maka ʻōpio noiʻi i ke ʻano o ka ʻalo ʻana a kona makuakāne. A i ke pale ʻana hoʻi o kona makuakāne i kāna pahuna ihe, a ʻaʻole wale hoʻi ʻo ka ʻalo me ke pale mai i ka pahuna ihe, akā, ʻo ka lālau ʻana mai i ka ihe i hou ʻia aku e ka mea hou 44 Pukui, ʻŌlelo Noʻeau, 268:2459. Ua hoʻololi iki ʻia ka pela o kēia ʻōlelo noʻeau mai ka mea i palapala ʻia i loko o kā Pukui a kū i ka pela o kēia wā. Penei ka palapala ʻia e Pukui, O ke kahua mamua, mahope ke kūkulu. 45 Desha, He Moʻolelo Kaʻao No Kekūhaupiʻo, 3. 32

41 ihe... ʻO ka ʻike hope loa naʻe ka ʻike poʻokela i loko o kēia hakakā hou ihe ʻoiai, i kekahi manawa me ia ihe nō i lawe ʻia mai mai ka ʻenemi mai e hoʻopaʻi hou aku ai i ka ʻenemi nāna ia ihe i hoʻāʻo mai e lawe i kou ola. He ʻike ia i loaʻa nui loa iā Kekūhaupiʻo ma hope mai, a i lilo ai ʻo ia i mea akamai loa i ka hopu ihe, a lilo ia i mea makaʻu nui ʻia e kona mau hoa hakakā ma hope mai. 46 NO KA HOʻOPILI Wahi a kahiko, ʻO ke kahua ma mua, ma hope ke kūkulu, a ma ka pōʻaiapili o ka ʻoihana hoʻonaʻauao, ʻo ka manaʻo o ia ʻōlelo ka hōʻoia ʻana i ke aʻo ʻia o ka ʻike mua a paʻa i mea hoʻi e hiki ai ke kūkulu i ka ʻike hou aku o ka pae hohonu iho ma luna o ke kahua paʻa maikaʻi. Ma kēia mau paukū pōkole no ka moʻolelo o Kekūhaupiʻo, ʻo ia ʻano aʻo nō ke hōʻike ʻia mai nei. ʻIke ʻia, ʻaʻole kēia aʻo ʻana o ke keiki aliʻi i ka ʻalo ihe ʻo kona ʻike mua no ka ʻoihana pahuna ihe. A ʻike pū ʻia, ʻaʻole hoʻi kēia ʻo ka haʻawina mua o ia ʻoihana i hoʻomaka ai ke aʻo o kona makuakāne iā ia i ka ʻoihana kaua. Eia naʻe, i loko o kēia haʻawina ʻalo ihe, ʻo nā aʻo ʻana a pau a hiki mai i kēia wā o ko Kekūhaupiʻo ola, ua lilo ia i ʻike kahua e paʻa ai kona mākaukau he haumāna aʻo e ʻae ʻia e hoʻomau aku i loko o ke kūkulu ʻana i kona ʻike kaʻa kaua. Ma ka ʻike wale nō o kona makuakāne i ka puka maikaʻi o ke aʻo o kekahi haʻawina pahu ihe i hoʻoholo ai ʻo ia e waiho he manaʻo hoʻonahoa hou aku i mua o ke keiki no ke aʻo i ka ʻalo ʻana. ʻO ko Kohāpiʻolani ʻoluʻolu i ka ʻālana aʻe he ʻike hou e aʻo ai, he hōʻoia ia no ka mea nui o ka paʻa o ke kahua ʻike ma mua o ka holomua aʻo a no ka mea nui hoʻi o ka mākaukau kumu ma ka ʻike i ka nānā ʻana o ia mea he kahua ʻike paʻa. Ma ka moʻolelo, he maunu hōʻoia hoʻi kā Kohāpiʻolani i waiho ai ma ke ʻano he leo aʻo pōkole wale nō i mea e ʻike ai i ko Kekūhaupiʻo ake i ka ʻike paʻakikī hou aku e naʻauao ai; he loiloi puka ia no ka wā aʻo o mua mai, a he loiloi holomua hoʻi no ka mākaukau e komo aku ai i loko o kekahi wā aʻo hou aʻe. I ka moni ʻana o ke keiki aliʻi i ka maunu waiho a kona makuakāne, a komo akula lāua i loko o ka pōʻaiapili aʻo hou o ka ʻike ʻoihana ihe, he ʻelua ʻano hana nui a ke kumu a he hoʻokahi ʻano hana nui a ka haumāna. No Kohāpiʻolani, he kamaʻilio, he walaʻau, a he aʻoaʻo kekahi o kāna mau hana, a ʻo ke komo i ka hana me ka hōʻike aku ma ke kino i ka laʻana kumu hoʻohālike ʻoi kelakela kekahi. ʻO kēia 46 ibid.,

42 mau hana ʻelua ke hoʻohui ʻia: ʻo ke aʻo waha a ʻo ka hōʻike kino, ke kiʻina aʻo āna i koho ai i mea e aʻo pololei ʻia ai ka ʻike ʻalo ihe i pono e kaʻa i kāna keiki. No Kekūhaupiʻo, ʻoiai he hana pahu ihe kāna i loko o ka pōʻaiapili aʻo, he hana kēlā i pili i ka kona kahua ʻike, he ʻike hoʻi i paʻa mua iā ia. ʻO kona kuleana nui ma kēia pōʻaiapili aʻo hou ka lohe i nā manaʻo aʻo e hoʻopuka waha ʻia ana me ke kilo pono pū i ka hana kino, he ʻalo ihe, a kona makuakāne. ʻO kāna hana hoʻokahi naʻe e hōʻoia ana i ke aʻo o ia mau hana e lawelawe ai ke kino, ʻo ka hoʻopili aku i ka lohe me ka ʻike i loko o kona papa naʻau a waihona noʻonoʻo nō paha, a lilo ka hana a kona makuakāne he hana paʻa i loko o lilo ona, i loko nō o ke komo ʻole ʻana o kona kino ponoʻī i ka hana i kēlā wā nō. Ma kēia pae o ke aʻo ʻana, ulu ka ʻike o Kekūhaupiʻo no ka pōʻaiapili aʻo hou (ʻo ka ʻalo ihe) i loko o ka palena o ka ʻike kaʻa kaua i paʻa mua iā ia ma ka manaʻo; hoʻomaka aʻela ke kūkulu ʻana, ʻoiai hoʻi, ʻo ke kahua ma mua. Ma ke kiʻina Moenahā, kapa ʻia kēia pae aʻo, ʻo ia ka wā Hoʻopili. ʻO ka pahuhopu hoʻi o ka Hoʻopili ʻana, ʻo ia ka pili o ka ʻike o ka haumāna me ka ʻike o kāna kumu. I ke kālailai ʻana i ke kumu i kapa ʻia ai kēia wā aʻo penei, ua hihia mua koʻu noʻonoʻo. Ma muli o koʻu kuanaʻike mua no ka manaʻo o hoʻopili, (he huaʻōlelo e komo piha ai ke kino), ua paʻakikī koʻu hoʻopili ʻana i nā manaʻo no nā pōʻaiapili aʻo hou aku i loko o koʻu ʻike mua wale nō no kēia huaʻōlelo a me kona mau pahuhopu ma ke ʻano he wā aʻo, ua hihia. No nā pōʻaiapili aʻo e hoʻohana ana i nā kaʻakālai walaʻau, heluhelu, a kālailai wale nō paha, he mau hana ʻoni ʻole o ke kino, ʻaʻole i ahuwale ka hoʻopili o ia hana. Ma muli o kēia kuanaʻike, e noʻonoʻo ana au, he kūpono ke kapa ʻana i ke aʻo ma nā hana lima a hana kino, he hoʻopili, ʻaʻole naʻe i kūpono no nā haʻawina aʻo puke; ua kōkua naʻe ka wā kālaiʻōlelo ma ka hoʻākāka ʻana aʻe. I loko o nā lumi papa kula kamaliʻi, lohe mau ʻia ka māpuna ʻōlelo ʻo, E hoʻopili mai! A ma hope koke iho, ʻo ka hana a ke kumu, ʻo ia ka hana like e ʻike ʻia ma ka lawena kino a nā keiki e maliu ana i ka leo aʻo. ʻO ia like o ka lawena i waena o ke kumu a me ka haumāna, a pēia pū no ka makua a me ke keiki, a i waena pū o nā hoa aloha hoʻi kekahi me kekahi, ʻo ia nō paha ka maʻamau o ka noʻonoʻo ke lohe ʻia ka huaʻōlelo ʻo hoʻopili, ma muli o ka maʻa o ka hoʻohana ʻia i loko o kēia pōʻaiapili o ka hoʻonaʻauao. A ʻoiai loaʻa nō ka pili o kēia manaʻo i loko o nā pōʻaiapili aʻo hou aku, i 34

43 ka wā i hoʻomaka ai koʻu kālailai ʻana i ka hoʻopili, ʻo ia ka inoa Moenahā o ka wā aʻo e hoʻoili nui ʻia ai ka ʻike kikoʻī o ke kumuhana aʻo, ka pōʻaiapili hoʻi o ke aʻo kālaiʻike piha, e ʻike ʻole ʻia ai he pilina lawena i waena o ke kanaka alakaʻi a me kāna haumāna, ua hihia ka noʻonoʻo, a ʻo au kekahi i ʻano ʻē koʻu naʻau i ka manaʻo. ʻAʻole naʻe hohonu loa ka ʻike kālaiʻōlelo e kōkua ana i ka moākāka o ka manaʻo. Wahi a ka puke wehewehe, ma lalo o ka huaʻōlelo ʻo pili, helu ʻia nā manaʻo no ke kokoke, ka hoʻopā, ka pākuʻi, ke kamaʻāina, ka launa, ka like, a no ka paʻa pū kekahi. 47 A inā hoʻi kālailai ʻia nā manaʻo o kēia mau huaʻōlelo, ʻo ia nā pahuhopu aʻo ma ka pōʻaiapili o ka hāpana moʻolelo no Kekūhaupiʻo o luna aʻe. Mōakāka leʻa ke kūpono o kēia huaʻōlelo he wehewehena no ke ʻano o ke aʻo i loko o kēia pōʻaiapili, ʻoiai, ʻimi ʻiʻo ana nō ʻo Kohāpiʻolani i ka hoʻonaʻauao aku iā Kekūhaupiʻo ma kekahi ʻano: 1) ma ka pākuʻi ʻana i ka ʻike hou i kona ʻike mua; 2) ma ka hoʻokamaʻāina ʻana a paʻa ka ʻike hou i ke aliʻi ʻōpio; 3) ma ke aʻo ʻana a like a launa ko Kekūhaupiʻo ʻike me kona; 4) ma ke kahukahu ʻana a kokoke hou aku ko Kekūhaupiʻo mākaukau a pā a pili i ka pae ʻike o poʻe loea ma ka ʻoihana kaʻa kaua. Ma ke kūkulu ʻana i ka pōʻaiapili aʻo e like me kāna i hana ai, e kīpapa ana ʻo Kohāpiʻolani i ke kiʻina e kō ai kēia mau pahuhopu aʻo a kāna keiki i loko o ka wā e hoʻoili ʻia ai kona ʻike a komo i loko o ka papa naʻau a ma ka waihona noʻonoʻo wale nō o Kekūhaupiʻo, ʻaʻole hoʻi i komo kino aku i loko o ka hana a hiki i kēia. ʻOiai ua hele a ahuwale hoʻi ka manaʻo o ka hoʻopili, he ʻimi i ka pili, ka paʻa a me ka like hoʻi o ka ʻike haumāna me ka ʻike kumu (a ʻike kumuwaiwai paʻa mua), ua hele pū a nōhie ka ʻike i kona kuʻuna ʻana a me kona waiwai hoʻi he ʻanuʻu wā aʻo ma nā pōʻaiapili hoʻonaʻauao like ʻole a pau e aʻo ai he ʻike hou. ʻO kēia māhele aʻo i loko o ka Moenahā kekahi ʻaoʻao hoʻohihi nui naʻu, ʻoiai, ʻo ka makemake e hoʻopili aku i ka noʻeau o nā kūpuna, i ka mākaukau o lākou ma ka ʻimi ola ʻana, a i ke kūlana hoʻi o ko lākou naʻauao lua ʻole, kekahi ala e unuhi ai au i nā pahuhopu o kēia papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi i loko lilo oʻu. E like nō hoʻi me kā Kekūhaupiʻo i hana ai ma ka hoʻopili i kona ʻike i ko kona makuakāne ma o ka hoʻopaʻa i kāna i ʻike maka ai a paʻa ma ke poʻo 47 Pukui, Hawaiian Dictionary,

44 me ka naʻau, inā paha i hiki ke paʻa nā haʻawina kaiaʻōlelo mauli ola ma ke poʻo me ka naʻau pū o nā haumāna, he lanakila nui loa nō ia ma ke aʻo ʻana. Ke ʻimi ikaika i kēia pae aʻo e kō ʻoi kelakela ai nā pahuhopu hoʻonaʻauao o ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, he aʻo ʻuhane nō ka hopena e paʻa loa ai ka ʻike ma ka naʻau o ka haumāna, He pili wehena ʻole, 48 he pilina hoʻi i makeʻe nui ʻia e nā kūpuna aloha o kākou. A ʻoiai ua hiki paha ke hoʻohalahala ʻia kēia pahuhopu he moemoeā o ka ʻāina laʻelaʻe, e nā hoa hoʻonaʻauao o ke au hou, inā ʻaʻole e kiʻekiʻe nā pahuhopu a hiki aku i ka palena o ko kākou noʻonoʻo, e like hoʻi me ka mea e hōʻike ʻia mai nei ma nā moʻolelo kuʻuna he lehulehu, ua make pū me ko kākou poʻe kūpuna ka mana nui o kā lākou mau moʻolelo a me nā ʻōlelo aʻo i waiho ʻia na kākou. ʻOiai he mana nui ko ia mau waihona hoʻoilina ma ka lilo ʻana he mau kumu aʻo, he mau kumuwaiwai a he mau kumu hoʻohālike nō hoʻi ia e kū ai kā kākou mau hana hoʻonui ʻike a pau ma ka hoʻopili ʻana aku. Ke koho pono ʻia, ʻo nā kumu hoʻohālike mai o kikilo mai, he kiʻekiʻe ke kūlana, a he nani kona ʻano, a inā e hoʻonaʻauao ʻia nā ʻōpio o kēia wā ma ka ʻimi ʻana i ka lilo he mau kānaka ʻimi ola, naʻauao piha, a hana pono a ia hiʻohiʻona kanaka hou aku i noʻonoʻo nui ʻia i kēlā wā, inā hoʻi e hiki aku kākou a kū ma ka haka i lalo pono o kahi i a lākou i kū ai, ua kō nā pahuhopu hoʻonaʻauao a kākou e ʻimi ana a ma ʻō aku, ʻoiai, ua like ia me ka hōʻea i ke kūlana lawelawe na ke aliʻi, a he kūlana hanohano nō ia. HE NOIʻI PILINA ʻIKE MUA ʻAʻole wale nō ʻo nā kumu hoʻohālike mai o kikilo mai me nā moʻolelo kuʻuna a ko kākou poʻe kūpuna ke ʻano o ka ʻike paʻa mua i hiki ke lilo he ʻike aʻo na kākou. I loko o kēia au nō, e puni ana kākou i ka ʻike nui, i ka ʻike iki a mano a lehu a nā ʻano kānaka like ʻole i noiʻi ai a hoʻohua nui mai. E waiho ana nā ʻike ʻoihana o kēlā ʻano kēia ʻano e hiki ai iā kākou ke aʻo ma nā puke, ma nā kōlamulamu kālaiʻike, ma nā nūpepa, ma nā makakina, ma ke kīwī a lēkiō nō hoʻi, i loko o ka hale hōʻikeʻike, ma ke alanui e holo aku ai, ma ke keʻena kauka, a ma kēlā wahi aku kēia wahi aku o ka 48 Pukui, ʻŌlelo Noʻeau, 96:

45 ʻāina. ʻO ka lawe naʻe a ka lima ke koe mai nei, a ke lālau aku e wāhi i ka puke, a ʻoaka hoʻi ka waha e kūkā pū ai me ke kanaka loea ma ia hana, ua hoʻomaka aʻela ka wā hoʻopili. ʻO ia hoʻi, ua hoʻomaka ka ʻimi ʻana i ka ʻike kumuhana a ʻoihana paha e pono ai ka hōʻea i ke kūlana naʻauao like o ke kanaka (nā kānaka) i naʻauao mua ma ia ʻike hoʻokahi. I loko o ka huakaʻi aʻo o kēia pāhana, ua ahuwale maila kekahi mau pōʻaiapili ʻike kikoʻī i nele ai au a i ahuwale pū ai ka waiwai o ka wā hoʻopili i loko o kēia pāhana. I mea hoʻi i hiki ai ke hoʻopuka aku i nā manaʻo e like me ka mea i makemake ʻia, ua pono e luʻu i loko o ka hoʻopili ʻana i koʻu ʻike me ko ka poʻe nāna i noiʻi mua i ia ʻike hoʻokahi i nele ai au. Ma ke komo hoʻi i ka noiʻi ʻana, ua komo i ka pae aʻo ʻelua o kēia pāhana pepa puka. ʻO ka pahuhopu hoʻi ka nui ʻana aʻe o koʻu ʻike a pili aku me ko mua poʻe naʻauao. A ma ka heluhelu ʻia nō hoʻi o kēia pepa e ka maka heluhelu, ʻo ka neʻe ʻana ia o kou ʻike a pili me koʻu, a ʻo kou wā aʻo hoʻopili pū iho nō ia kekahi. Nā Pahuhopu Hoʻonaʻauao Kaiaʻōlelo Mauli Ola Hawaiʻi ʻO kekahi waiwai o ka wā hoʻopili a pili hoʻi i ka laulā o ke ola kanaka ʻana, ʻo ia hoʻi, i ka wā paʻakikī o nā pōʻaiapili e hana pū ai kānaka, ʻo ka pili o kānaka ka mea hoʻolana me ka mea e māmā hou aʻe ai a ʻoi kelakela ka hana. Ma ke ʻano he papahana, he ahuwale ka ikaika ke ʻimi like ʻia ka hoʻokō ʻana he pahuhopu, a he ahuwale pū ka nāwaliwali ʻana iho ke ʻimi pākahikahi ʻia nā pahuhopu ma ke ʻano he kaʻawale. ʻO ka ʻanuʻu mua naʻe o ka hiki ke ʻimi like i kekahi ʻano pahuhopu, ʻo ia ka mōakāka o ka pahuhopu. No ka paphana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, ʻaʻole nō i mōakāka piha iaʻu nā pahuhopu hoʻonaʻauao e ʻimi ai i ka wā i hoʻomaka ʻia ai ka lawelawe ʻana i ka hana aʻo lumi papa. ʻO wau wale nō paha ka mea ʻike ʻole, eia naʻe, ʻo ka ʻimi ʻana i ke akāka o ia mau pahuhopu kekahi ʻanuʻu mua e hoʻoholomua ʻia ai ka hana aʻo i loko o ka lumi papa ma kekahi ʻano alu like o ka poʻe. ʻOiai he mea ʻano hou ke kapa ʻia o ke kaʻakālai hoʻonaʻauao he hoʻonaʻauao kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, i kēia wā nei nō, ʻaʻole loaʻa hou nā kula ma waho o Nāwahī e hoʻohana nei i ia ʻano hoʻonaʻauao, ʻo ia kona kaʻakālai e noho aliʻi ana. No laila, ʻo nā pahuhopu o ia ʻano hoʻonaʻauao ʻana, no loko kikoʻī mai ia o nā manaʻo kahua a me nā palapala hoʻokele o Nāwahī. Ma ka noiʻi naʻe i 37

46 loko o ia mau palapala ma ka ʻimi pahuhopu hoʻokele, he kōkua nui ka mōakāka mua o ʻelua manaʻo kahua kikoʻī e nānā mau ʻia: 1) ka manaʻo o ka huaʻōlelo ʻo kaiaʻōlelo; a 2) ka manaʻo o ke kālaimanaʻo ʻo ke Kumu Honua Mauli Ola. 1. No Ke Kaiaʻōlelo ʻO kaiaʻōlelo, he huaʻōlelo haku e kūkuklu ana he manaʻo ʻokoʻa ma luna o ka ʻike i paʻa mua no ka huaʻōlelo ʻo kaiapuni. 49 Ma ka hoʻokomo ʻana iā ʻōlelo i pani no puni ma ka pōʻaiapili o ka hoʻonaʻauao, he hoʻokikoʻī ia i ka pahuhopu ʻōlelo e kia ai ka honua kula. ʻO ke kaiaʻōlelo, he honua hoʻonaʻauao nona ke kia ma luna o ka hoʻohana i ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻo ia ka ʻōlelo mua o ke kahua kula a puni. ʻO ke aʻo a ʻo nā hana ʻoihana o ka honua hoʻonaʻauao, e mālama piha ʻia i loko o ka ʻōlelo Hawaiʻi. He pōʻaiapili hoʻonaʻauao a honua hoʻi e kahukahu ana i ke ola o ka ʻōlelo ʻo ia ka manaʻo hoʻokele ma ka hoʻoholo a ma ka hoʻokō i nā hiʻohiʻona like ʻole a pau o ka hoʻonaʻauao a o ka ʻoihana ma ka honua kula. I mea hōʻoia no ia manaʻo, ʻo ka huaʻōlelo ʻo kaiapuni, he huaʻōlelo e hoʻāhuwale ana i kekahi ʻano pahuhopu o ka honua hoʻonaʻauao ʻike Hawaiʻi. ʻO ke kaiapuni Hawaiʻi, he pōʻaiapili hoʻonaʻauao a wahi hoʻi e kahukahu ana i ke ola o nā manaʻo a hiʻohiʻona moʻomeheu Hawaiʻi ma kekahi ʻano laulā ma ka honua hoʻonaʻauao. ʻO ia hoʻi, ʻaʻohe kālele kikoʻī, ʻoiai, he waiwai like ko nā māhele ʻike Hawaiʻi like ʻole a pau. Ma ia ʻano honua hoʻonaʻauao, e aʻo ʻia kēlā me kēia ʻike Hawaiʻi e like me ko ia honua manaʻo ʻana he kūpono, a e mālama ʻia ka hana Hawaiʻi i loko o ka holo o ka ʻoihana kula e like me ka mea kūpono no kēlā me kēia. A ʻoiai he mea nui paha ka ʻōlelo no kekahi o kēia ʻano honua, ʻaʻole paha ia he kālele o ka honua a puni, ʻoiai, ua hiki ke aʻo ʻia ka ʻike Hawaiʻi i 49 Kōmike Huaʻōlelo, Māmaka Kaiao: A Modern Hawaiian Vocabulary, (Honolulu: University of Hawaiʻi Press, ʻAha Pūnana Leo and Hale Kuamoʻo, 2003) ʻO kaiaʻōlelo a me kaiapuni Hawaiʻi he mau huaʻōlelo haku, a wahi a Māmaka Kaiao: no kaiapuni, penei kona haku ʻia: kaia + puni, no kaia, ʻōlelo ʻia he hua kau mua no ka hoʻopūʻulu ʻana, no laila, ua kuhi iho kēia, ua ʻano like paha me: kai + a, ʻo ia hoʻi, kohu kai, he hoʻopuni piha aku i nā mea komo i loko ona. Inā pēlā, ʻoiai he huaʻōlelo ʻakahi a haku ʻia ʻo kaiaʻōlelo a ʻaʻohe ona manaʻo ma ka puke wehewehe, ua iho i kona haku ʻia penei: kai + a + ʻōlelo: a ʻo kona manaʻo: e lilo nā honua hoʻonaʻauao he mau honua e hoʻopuni piha ana a puni mau nā lālā a pau ona i ka ʻōlelo Hawaiʻi wale nō. 38

47 loko o nā ʻōlelo hou aku ma waho o ka ʻōlelo Hawaiʻi ponoʻī, a ua hiki ke mālama ʻia nā hana ʻoihana o ka honua i loko o nā ʻōlelo hou aku pū kekahi. 2. No Ke KHMO ʻO ke KHMO, he kālaimanaʻo nona nā manaʻo kumu o ke aukahi hoʻōla ʻōlelo Hawaiʻi o nā makahiki kanahiku, nā manaʻo kūkulu o nā kula Pūnana Leo i loko o nā makahiki kanawalu, a me nā manaʻo kīpaepae o nā kula kaiapuni i kupu, a lau, a loa, a aʻa, a muʻo, a liko mai loko mai o nā makahiki he kanakolu a ʻoi i kūnewa wale akula. A ʻoiai hoʻi ʻaʻole i paʻi kāmua ʻia ia palapala kālaimanaʻo a i ka MH 1998, a ma ke paʻina puke hoʻi i ka MH 2000, 50 ua ola nā manaʻo o ke KHMO ma mua o ke ola o ke kālaimanaʻo e kaulana nei ma ka inoa ponoʻī nō ʻo Ke KHMO i kēia mau lā. ʻO kēia kālaimanaʻo, aia ma kona ʻīkoi ia mea i kapa ʻia he mauli, ʻO ka mauli, ua like maoli nō ia me ke ahi e ʻā ana i loko o kākou, a ke pio ʻo ia, pio pū ke ola o ko kākou Hawaiʻi ʻana. 51 ʻO ia mauli, wahi a ke kālaimanaʻo, 1) he paʻa ʻo ia no ke kanaka kāʻokoʻa i ka paʻa pono o kona ʻaoʻao Pili ʻUhane, kona ʻaoʻao ʻŌlelo, kona ʻaoʻao Lawena, a me kona ʻaoʻao ʻIke Kuʻuna; 2) he ola ʻo ia ma kona ʻano lāhui ma ka pili ʻana o ke kino kāʻokoʻa kekahi me kekahi ma o ka Piko ʻĪ, ka Piko ʻŌ, a me, ka Piko ʻĀ; a 3) he mau ʻo ia ke mālama ʻia ma nā honua e kahukahu ʻia ai, ʻo ka Honua ʻIewe, ʻo ka Honua Kīpuka, a ʻo ka Honua Ao Holoʻokoʻa. 52 No ka mauli Hawaiʻi o ke kanaka kāʻokoʻa, he maikaʻi ke ʻimi ke kanaka i ka lapalapa ikaika o nā ʻaoʻao ʻehā o ka mauli ma ka pōʻaiapili he Hawaiʻi i mea e paʻa ai kona mauli iho. ʻAʻole wale nō naʻe kēia manaʻo he manaʻo e pōmaikaʻi ai ka lāhui Hawaiʻi o Hawaiʻi Paeʻāina, ʻoiai, ʻo ka ʻimi ʻana o kēlā me kēia kanaka kāʻokoʻa i ka ikaika lapalapa o kona mauli iho nō, he Lūkia paha, he Pākē paha, he Sepania paha, he Pūkikī paha, a he lāhui hou aku nō paha, e ola hou aku ana nā moʻomeheu ʻōiwi o ka honua a puni. A ʻoiai i loko o ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi he ʻimi i ke ola ikaika o ka mauli Hawaiʻi ma kekahi ʻano komo ʻole o kekahi mauli ʻē aku ma ka hoʻonāwaliwali, ʻaʻole hoʻi ia he 50 ʻAha Pūnana Leo, Inc. Kumu Honua Mauli Ola (2000). 51 ʻAha Pūnana Leo, Inc. Kumu Honua Mauli Ola (Hilo, Hawaiʻi: ʻAha Pūnana Leo & Ka Haka ʻUla o Keʻelikōlani, 2009), ibid. 39

48 hoʻokae, he hoʻokano, a he hoʻēmi i ka waiwai o kekahi, ʻoiai, ʻo ka ʻēkoʻa o ka manaʻo kahua o ke KHMO: he mea waiwai a makeʻe nui ka mauli kanaka i loko nō o kona ʻano; e pono kona kahukahu ʻia i ikaika ma ka pākahi, ma ka ʻohana, ma ke kaiaulu a ma ka lāhui hoʻi i hiki ke pili aku ma waho o ia mau pōʻaiapili a launa kūpono me ko ka honua a puni. Wahi a ke kālaimanaʻo, i mea e paʻa ai ka mauli ma kekahi ʻano e kō ai ka pahuhopu nui o ka lapalapa ikaika ʻana i loko o ke kino kāʻokoʻa, he pono ka ikaika ʻana aʻe o nā ʻaoʻao ʻehā o ka mauli. I mea hoʻi e ikaika ai, he pono ka ʻike no ke ʻano o kēlā me kēia ʻaoʻao, a he pono pū nā pōʻaiapili e ʻike, e kālailai, a e hoʻoikaika ʻia ai. I loko o kēia mau ʻaoʻao pepa, e waiho ana ka wehewehena no ke ʻano o kēlā me kēia a me kekahi mau pōʻaiapili e ʻike ai ka maka mākaukau i nā laʻana e ola ai. ʻO ke kālailai a me ka hoʻoikaika naʻe, aia ia i ka ʻimi a ke kanaka. Penei nā ʻōwehe no nā ʻaoʻao ʻehā o ka mauli no loko mai o ka puke ʻo Ke Kumu Honua Mauli Ola i paʻi ʻia i ka makahiki 2009: 1. Ka ʻAʻoʻao Pili ʻUhane: ʻO ka ʻaoʻao Pili ʻUhane, aia ma ke poʻo, ka waihona o ka ʻuhane. ʻIke ʻia ka ʻaoʻao Pili ʻUhane i ka maopopo wale a ʻike wale i ke kūpono a me ke kūpono ʻole... Ma ka ʻaoʻao Pili ʻUhane kākou e pili ai me nā mea like ʻole ʻē aʻe o ke ao, ʻo nā mea ʻike maka ʻia a me nā mea ʻike maka ʻole ʻia hoʻi. ʻO ka pilina ʻuhane, he mea ʻoiaʻiʻo loa a Hawaiʻi, a mana hoʻi. Hānau ʻia ke kanaka me ka ʻuhane. A no laila, no ka Hawaiʻi nō hoʻi, he komo pū ka moʻokūʻauhau i loko o ka ʻaoʻao Pili ʻUhane. 2. Ka ʻAoʻao ʻŌlelo: ʻO ka ʻaoʻao ʻōlelo, aia ma ka pepeiao, ma ka waha, ke alelo a me nā lonoa o kākou. ʻIke ʻia ʻo ia i ka hōʻike a me ka hūnā, i ka nahenahe a me ke kalakala pū. He ala ka ʻōlelo e holo ai, e hōlapu ai hoʻi, ia ahi ʻo ka mauli i waena o kākou a ma waho pū o kākou. He ala pū ia e komo mai ai nā mea hou a e hoʻoikaika ʻia ai ka mauli Hawaiʻi i nā mea hou. ʻO ka ikaika loa naʻe o ka ʻōlelo, ʻo ia kona ʻaoʻao hoʻoili i ka mauli Hawaiʻi i nā hanauna hou. ʻO ka mana o ka ʻōlelo, aia i kona hoʻohana ʻia. He hoe uli ʻo ia, a he mea nāna mai ke ola a me ka make. 3. Ka ʻAoʻao Lawena: ʻO ka ʻaoʻao lawena, aia ma nā lālā o ke kino, ka lima, me ka wāwae. ʻIke ʻia ʻo ia i ka lawe a ka lima ke kuhi aʻe, ke kūlana a ke kino ke kū mai, ke au a ka wāwae ke hele, a me ke kau aʻe a ka minoʻaka. ʻO ka lawena, ʻo ia ka ʻaoʻao e paʻa ai ka mehana o ia ahi he mauli. Ke pani ʻia ka mauli Hawaiʻi e ka mauli lāhui ʻē, e maʻalili wale aʻe ana ka mehana o ka lawena Hawaiʻi... He ʻoiaʻiʻo loa ka lawena no kona ʻano he hōʻike ʻia ʻo ia i nā manawa a pau me ka noʻonoʻo ʻole a me ka loaʻa wale mai i ka mea nona ia kino. No kona ʻoiaʻiʻo, he hoapili ikaika ka lawena no ka ʻaoʻao Pili ʻUhane. ʻO ka mana o ka lawena, he mana pipili wale mai ke hui me nā poʻe mauli Hawaiʻi maoli a he pipili ikaika loa i ka wā ʻōpiopio loa. 40

49 4. Ka ʻAoʻao ʻIke Kuʻuna: ʻO ka ʻaoʻao ʻike kuʻuna, aia ma ka naʻau, kahi waiho o ka ʻike me nā haʻawina o ka naʻau e like me ke aloha a me ka ʻeʻehia. ʻIke ʻia ka ʻike kuʻuna i ka loina, ka hula, ke mele, ka pule a me ka hana lima. Ma ka ʻike kuʻuna e lapalapa ai ia ahi he mauli a ikaika loa. Ma nā ʻike kuʻuna hoʻi e ahuwale ai ka mauli iā kākou a me ka poʻe o waho o kākou. He ʻaoʻao pili ka ʻike kuʻuna i ka haku a me ka noʻeau, a ma muli o ia ʻaoʻao ona, hiki iā ia ke hoʻopunipuni i kekahi manawa e like me kona hoapili ʻo ka ʻōlelo. ʻO ka mana o ka ʻike kuʻuna, he mana ia e loaʻa ana ma ka hana maoli a ke kino hoʻokanaka makua a ʻauamo kuleana no ka lāhui. 53 A i mea hoʻi e hiki ai i ka mauli kanaka kāʻokoʻa ke pili pū aku me nā kino Hawaiʻi kāʻokoʻa hou aku a lilo he hoa mauli e kahukahu ana a ʻīnana pono ka mauli Hawaiʻi i waena o kona ʻohana, kona mau hoa hanauna, a me nā hoa lāhui pū kekahi, he pono kona makaʻala mau a me ka ikaika ʻana o kona mau pilina piko ʻekolu. ʻO nā piko ʻekolu, ʻo kēia nā wahi a me nā ala hoʻi e pili ai ke kino kāʻokoʻa me nā hoa mauli hou aku i loko o kekahi mau pōʻaiapili ʻokoʻa: 1. Ka Piko ʻĪ: ʻO ka piko ʻī, aia ma ke poʻo, kahi o ka manawa e ʻike ʻia ai ke ola o kākou i ka wā pēpē loa. ʻO ka piko hoʻi kēia nona ka pilina akua a ka lāhui. He ʻeʻehia ke pili kākou ma ka piko ʻī. 2. Ka Piko ʻŌ: ʻO ka piko ʻō, aia ma ka ʻōpū, kahi e kū ai ke kā nāna e hoʻohui ana iā kākou me nā kūpuna o kākou a me ka ʻiewe i kanu ʻia i loko o ko kākou ʻāina hānau. ʻO ka piko pili loa hoʻi kēia i ka naʻau o ka lāhui. He ʻoluʻolu ke pili kākou ma ka piko ʻō. 3. Ka Piko ʻĀ: ʻO ka piko ʻā, aia ma ko kākou wahi huna. ʻO ka piko kēia nona ka ʻaoʻao hoʻokumu pilina hou a ka lāhui. No ka piko ʻā ka ʻiʻini nāna e hoʻohui ana iā kākou me nā wāhine a kāne paha a kākou a me nā hanauna hou a kākou e hoʻopuka aku ana i loko o kēia ao. He pili pū ka piko ʻā i nā mea a pau a kākou e hana ai a e hoʻokumu ai. ʻO nā pilina kanaka kekahi o ia mau mea hoʻokumu e like me ka lawe hānai ʻana a me ka pili ma waena o ke kumu a me ka haumāna. He pili ehuehu ke pili kākou ma ka piko ʻā. 54 ʻO ka māhele hope o ke kālaimanaʻo, ua pili ia i nā honua e ola ai ka mauli o ke kino kāʻokoʻa o ka pūʻulu hoa mauli hoʻokahi pū kekahi. Ma ia māhele, kūkā ʻia ke koʻikoʻi o ka honua i wahi ola no ka mauli, ʻoiai, ke ʻole ka honua, ʻole pū nō ka hiki ke mālama i ka mauli ma kekahi ʻano ika e ola ai. 55 I loko o ke kālaimanaʻo, wae ʻia nā honua nui a lehulehu o ko kākou mau ola i loko o ʻekolu ʻano 53 ibid., ibid., ibid., 6. 41

50 pūʻulu: ʻo ka Honua ʻIewe ka mua a me ka mea pili loa i ke kino kāʻokoʻa; ʻo ka Honua Kīpuka ka lua, a ʻo ia ka honua nui aku e kamaliʻi ai; a ʻo ka Honua Ao Holoʻokoʻa ke kolu, a ʻo ka hope e holoholo maʻamau ai ke kanaka i kona wā makua aʻe. Penei ka wehewehena no nā kuleana hoʻōla o ia mau honua: ʻO ka honua, he wahi ia e kū lanakila ai. I ko kākou wā i loko o ka ʻōpū, ʻo ka ʻiewe, ʻo ia ko kākou honua. A hānau ʻia kākou, kanu ʻia ia HONUA ʻIEWE i loko o ko kākou ʻāina hānau. ʻO kekahi ʻano honua, ʻo ia ʻāina nō ia o kākou. He HONUA KĪPUKA hoʻi ia, kahi e mālama ʻia ai, a e hānai ʻia ai kākou me ka palekana i ka manawa kamaliʻi o kākou. A nui aʻe kākou a paʻa ko kākou ʻano kanaka makua Hawaiʻi, lilo ke ao holoʻokoʻa ʻo ia ko kākou honua. Pēlā kākou e lawe haʻaheo ai i ko kākou mauli Hawaiʻi me kākou ma nā wahi a pau a kākou e hele ai o ka HONUA AO HOLOʻOKOʻA a hoʻi hou mai a pili me ko kākou mau hoa lāhui Hawaiʻi. 56 No nā honua e ʻimi ana i ka hoʻohui i ka poʻe o kēlā ʻano kūlana mauli kēia ʻano kūlana mauli i loko o ka hoʻonaʻauao, he māhele koʻikoʻi kēia mau manaʻo no ka honua. Ma ke kahukahu ʻana i ke ola o ka mauli ma nā honua ʻekolu a pau e hōʻoia ʻia ai ka hiki i ka mauli ke ʻā ikaika i loko nō o kahi e holo aku ai ke kino kāʻokoʻa. Pēlā hoʻi e lilo ai ka mauli e kahukahu ʻia ma ia ʻano honua hoʻonaʻauao he mauli ola kūʻiʻo. ʻOiai ua hiki ke noʻonoʻo ʻia he mea ʻole kēia kālaimanaʻo, ʻoiai aia i ke kanaka ke ola me ka ʻole o kona mau manaʻo, he mea nui ia palapala a me ona manaʻo i kēia mau lā. Ua hele a kaʻawale ka pilina o kekahi mau kino kāʻokoʻa mai ia mau ʻike mauli i kuluma mua i loko o nā kino kāʻokoʻa o mua aku, he kupuna. No ia mau kānaka e noho nei ma lalo o ke pani ʻana o kekahi mauli ʻē aku, he kōkua ka palapala ʻia o nā manaʻo e like hoʻi me kēia mau manaʻo o ke KHMO. He ʻano palapala ʻāina ia kālaimanaʻo e kākoʻo ana i ka hoʻi hou i ke ala e ikaika hou aʻe ai ka mauli Hawaiʻi. I kekahi manawa, ʻo ka loaʻa o nā manaʻo e noʻonoʻo ai a e hoʻomaka ai ke kālailai ʻana o ke kanaka i kona ʻano ponoʻī, he kōkua nui ia ma ka huakaʻi hoʻoikaika. ʻOiai he paʻa nā manaʻo o ke kālaimanaʻo a loaʻa kona inoa, ʻo ke KHMO, he mea ola nō ia, na ke kanaka nō e hoʻōla, a he pono kona noʻonoʻo ʻia pēlā. ʻAʻole ia he kulekele a kānāwai e ʻoʻoleʻa ai kona hahai ʻia, a ʻaʻole hoʻi i loko ona nā hāʻina a 56 ibid. 42

51 pau o ka huakaʻi mauli e kaʻi ai kēlā me kēia kanaka, a e Hawaiʻi ai ke kanaka. He mau manaʻo naʻe nō ia i kālailai ʻia, i hoʻonohonoho ʻia, a i wehewehe ʻia ma muli o ka noʻonoʻo o kekahi poʻe he waiwai. Aia i kēlā me kēia ka hoʻolohe i kona mau manaʻo, ke kālailai hou aku, ka hoʻopili i kāna mau mea e manaʻo ai he kūpono nona ponoʻī, ka hakuloli paha e like me ka mea e pono ai ʻo ia, a me ka hoʻohana i mea e pōmaikaʻi ai. ʻO ia ka waiwai o ia palapala, a ʻo ka waiwai hoʻi o nā kālaimanaʻo a pau o ia ʻano e ʻālana ākea ʻia. 3. No Nā Manaʻo Hoʻokele Hoʻonaʻauao Ma Nāwahī ʻOiai paʻa iho nei ka manaʻo no ke kapa ʻia ʻo Nāwahī he honua kula kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, a ʻoiai ʻike ʻia ka manaʻo o kaiaʻōlelo a me mauli, ua hiki paha ke kuhi ʻia nā manaʻo hoʻokele koʻikoʻi e alakaʻi ana i ka hana ma ia honua hoʻonaʻauao. A inā paha ʻo ia ʻike wale nō kai loaʻa i ka maka heluhelu, he kuhi maikaʻi nō paha ka mea e hua mai ana. Eia naʻe, ʻoiai ua loaʻa pū nā palapala hoʻokele kula, kahi i palapala ʻia ai nā manaʻo koʻikoʻi e ʻike ai nā haumāna me nā ʻohana o ke kula pēlā, he kōkua hou aku ka nānā i ia mau palapala i mea kōkua ma ka ʻike ʻana i nā pahuhopu makakoho e kia ai ka hana ma Nāwahī honua, he laʻana o nā pahuhopu makakoho o ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi ma kona ʻano laulā. ʻO nā palapala kula ʻelua i nānā ʻia ma ka ʻimi i nā pahuhopu hoʻonaʻauao, ʻo ia ka Public Charter School Program Implementation Plan (PCSP) a me ka Puke Alakaʻi Kula. 57 No loko mai o ia mau palapala ʻelua nā manaʻo hoʻokele nui ʻelima e hoʻākāka ʻia ma lalo. Aia i loko o ia mau manaʻo he mau ʻōlelo no nā hiʻohiʻona koʻikoʻi o ka hana ma Nāwahī i hiki ke noʻonoʻo ʻia ʻo ia nā pahuhopu hoʻonaʻauao o ka honua kula. Ma ke kālailai ʻana i ke ʻano o ka ʻōlelo i haku ʻia ai kēia mau manaʻo hoʻokele, ua hiki ke ʻike ʻia ke kālele mau ʻia o kekahi mau manaʻo like. He hōʻailona ia o ka hoʻomakakoho ʻana i nā manaʻo hoʻokele ma kekahi ʻano, a he hōʻoia hoʻi i nā manaʻo koʻikoʻi, ʻo ia nā pahuhopu o ka papahana hoʻonaʻauao ma Nāwahī. ʻO ka mua o ia mau manaʻo hoʻokele, ʻo ia ka ʻōwehe laulā no ke ʻano o Nāwahī penei: 57 Ke Kula ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu, Puke Alakaʻi (Keaʻau, Hawaiʻi: Ke Kula ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu, ). 43

52 Ke Kula ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu, a Laboratory Public Charter School, is a total family Hawaiian language medium education program designed to serve preschool through adult learners. Our program is based on the Kumu Honua Mauli Ola through which the Hawaiian language and cultural base are perpetuated as an integral part of quality global learning. 58 I loko o kēia ʻōlelo, ua hoʻopuka ʻia ke kūlana o ka honua kula he honua Mauli Ola, eia naʻe, hoʻopuka ʻia me ke kālele pū ma luna o ke koʻikoʻi o ka ʻōlelo Hawaiʻi he mea koʻikoʻi loa e pono kona hoʻopuka kaʻawale ʻia mai ka moʻomeheu i ʻike ʻia kekahi ʻano kālele. Ma ka hoʻopuka kaʻawale ʻia o ka ʻōlelo a me ka moʻomeheu penei, hōʻoia ʻia ka manaʻo o ka poʻe hoʻokumu kula: ʻo ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana o ka poʻe a pau o ke kula, ʻo ia ka ʻaoʻao koʻikoʻi e hōʻoia ana i ke ola o ke kahua kula he honua e ikaika ai ka mauli o ia wahi, he Hawaiʻi. ʻO kekahi laʻana o kēia manaʻo hoʻokahi, ua ahuwale i loko o ka ʻōwehe laulā i palapala ʻia i loko o ka Puke Alakaʻi o ke kula: Ke Kula Mauli Ola Hawaiʻi ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu Ua hoʻokumu ʻia Ke Kula ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu no nā ʻohana, nā kumu a me nā limahana kākoʻo e koho ana e ʻōlelo Hawaiʻi ma ke ʻano ʻo ia ka ʻōlelo mua a noho mana no ka home, a me nā ʻohana e ʻimi ana e lilo ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻo ia [ka ʻōlelo] maʻamau o ka home. ʻO ka pahuhopu, ʻo ia ka hoʻomohala a [me ka] mālama ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma o ka hoʻonaʻauao ma ka home a me ke kula. ʻO ka waiwai o ka naʻauao haʻawina a me ka ʻike ʻōlelo ʻē, e like hoʻi me ka ʻōlelo Pelekānia a me ke Kepanī, ʻo ia ka loaʻa ʻana o nā mākau e pono ai ke kaiaulu ʻōlelo Hawaiʻi ma kona hoʻōla ʻia ma o kona ʻimi ola ʻana me ko ke ao o waho. 59 I loko nō o ka hoʻohana ʻia o ka ʻōlelo ʻo mauli ma ke kapa ʻana i ke ʻano o ke kula, ʻaʻohe ʻōlelo hou aku no ka mauli i loko o ka ʻōwehe holoʻokoʻa. ʻO ka manaʻo koʻikoʻi naʻe e ʻike pinepine ʻia a e kālele piha ai kēia ʻōwehe, ʻo ia hoʻi ka ʻōlelo. He honua ia no ka poʻe hoʻōla ʻōlelo. ʻO ka pahuhopu nui, ʻo ia ke ola o ka ʻōlelo, a ʻo ke kumu o ke aʻo, he hoʻomākaukau i nā lālā no ke komo 58 ʻAha Pūnana Leo, Inc., Public Charter School Program Implementation Plan, 1. ʻOiai he ʻōlelo kēia no loko mai o ka palapala hoʻokumu kula, ʻaʻole loaʻa kona manaʻo ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, penei naʻe koʻu unuhi ʻana: He papahana kaiaʻōlelo Hawaiʻi ʻohana Ke Kula ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu i kūkulu ʻia ma luna o ke KHMO i mea e ola ai ka ʻōlelo a me ka moʻomeheu Hawaiʻi, ʻo ia ka ʻīkoi o ke aʻo no ka honua nei a puni. 59 Ke Kula ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu, Puke Alakaʻi, 3. 44

53 hou i ka hana hoʻōla ʻōlelo. I loko o kēia ʻōwehe e hoʻoikaika ʻia ai ka manaʻo o ka poʻe hoʻokumu penei: ʻo ka ʻaoʻao ʻōlelo o ka mauli, ʻo ia ka ʻaoʻao koʻikoʻi e pono ai kona Hawaiʻi ikaika ʻana, a ke ʻole ia, emi loa paha ka Hawaiʻi ʻana o kona mauli e like me ko nā kūpuna o ka wā ma mua. ʻOiai ʻaʻole paha pēlā ka hāiki o ka manaʻo no nā honua mauli ola i loko o ke KHMO, ma ka palapala ʻia ma nā ʻōwehe kula ʻelua penei, he ahuwale loa ka manaʻo o ka poʻe hoʻokumu o Nāwahī no ke kūlana o ka ʻōlelo, ʻo ia ka ʻaoʻao koʻikoʻi lua ʻole o ka mauli ma nā hana hoʻokele koʻikoʻi a pau o ia honua kula ponoʻī ʻo Nāwahī. A he laʻana maikaʻi loa kēia o ka manaʻo mua i kūkā ʻia no ka hakuloli ʻana o Ontai (ʻaoʻao 2) i ka ʻolelo noʻeau i waiwai hou aku i kēia wā. I loko o ka hoʻonaʻauao Hawaiʻi o kēlā ʻano kēia ʻano, he manaʻo hoʻokele koʻikoʻi kēia e hoʻomanaʻo ai nā lima lawelawe, ʻoiai, he hana kēia i noʻeau ai ko kākou poʻe kūpuna. Ua mākaukau ka poʻe o ke au kahiko i ka ʻimi i ka ʻike ma nā ʻano wahi like ʻole, ʻimi ʻia nā hua a me nā ʻike hou, kālailai i ke kūpono no lākou ponoʻī, a hakuloli ʻia i ʻoi aku ka waiwai o ia hua a ʻike paha i loko ka nohona o ia wā. Inā pēla pū kā kākou hana ma ka ʻoihana hoʻonaʻauao, hilinaʻi piha au, he ala ia e pōmaikaʻi pū ai kākou i ke kūlana ʻike i piʻi aku ai nā kūpuna o kākou a naʻauao lua ʻole a puni ka honua. ʻOiai ʻo ka pahuhopu o ka ʻōlelo piha kāʻokoʻa ʻana o ko Nāwahī honua i ka ʻōlelo Hawaiʻi he pahuhopu koʻikoʻi e hoʻokele ana i ka hana ma ia honua hoʻonaʻauao, he pono ke ʻike ka maka heluhelu, ʻo Nāwahī pū kekahi e mau nei i loko o ka hoʻoikaika a me ka noke i ke kō o kēia pahuhopu. I loko nō o ka manaʻo he ikaika ke kūlana ʻōlelo ma Nāwahī, pā pū ia honua i nā pōʻaipili ʻaʻa ikaika e paio mau ana i ke ola o ka ʻōlelo Hawaiʻi. A ʻoiai pēlā, ʻo Nāwahī pū kekahi he hoa alu like pū me nā kula ʻē aʻe e hume ana i ka malo o ka naʻauao ʻōlelo, e hoʻokalakala ana i ka ihe o ke alelo, a e hoʻouka ana i ke kaua e hōʻea aku ai i ke kō piha o ke kūlana kaiaʻōlelo ola ikaika i manaʻolana ʻia ma ka hoʻomaka o ke aukahi hoʻōla ʻōlelo Hawaiʻi, a e mau nei kona ʻimi ʻia. ʻO ke kolu o nā manaʻo hoʻokele kula o Nāwahī honua e koi ana i ka noʻonoʻo i pilina honua i loko o ka pōʻaiapili hoʻonaʻauao, ʻo ia ka nuʻukia kula: ʻo No ʻAneʻi Ko Kākou Ola. Wehewehe ʻia ka manaʻo ma ka PCSP penei: 45

54 A meaningful life takes place in oneʻs homeland; therefore, oneʻs major contribution to the quality and standard of living is made in Hawaiʻi. Therefore, our major contribution is made through the Hawaiian language, the binding force of the Honua Mauli Ola Hawaiʻithe distinctive Hawaiian way. 60 Ma ke kālailai wikiwiki i ka manaʻo o kēia, inā paha i paʻa nā ʻaoʻao hou aku he ʻekolu o ka mauli, ma waho o ka ʻōlelo, me ka paʻa ʻole hoʻi o ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo ka noʻonoʻo o ka poʻe nāna kēia ʻōlelo i haku, ʻaʻole paha hiki ke hōʻea i ka ikaika o ka mauli Hawaiʻi. Eia naʻe, ke paʻa ka ʻōlelo Hawaiʻi i ke kanaka, ua hiki ke ʻoi aku ka paʻa o nā ʻaoʻao hou aku heʻekolu, ʻoiai, e mākaukau ana ke kanaka ma ka ʻapo a ma ka hoʻoili i ka ʻike no ia mau ʻaoʻao i loko o ka ʻōlelo nona mai nā manaʻo kumu i kinohi. He hōʻoia hou kēia manaʻo hoʻokele i ka hoʻomakakoho ʻia o ka ʻōlelo, ʻo ia ka pahuhopu ʻoi ma mua o nā pahuhopu hou aku o ka honua mauli ola ʻo Nāwahī. ʻO ka hā o nā manaʻo kumu o Nāwahī, ʻo ia ke ala nuʻukia hoʻonaʻauao no loko mai o ka Puke Alakaʻi: ʻO ka moʻomeheu Hawaiʻi ka paepae hoʻonaʻauao o Ke Kula ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu, he paepae e kū ai ka hoʻohanohano ʻia o nā kūpuna, ka ʻimi a loaʻa o ka ʻike me ka mākaukau e pono ai ka ʻohana, ke ola me ka hoʻolaupaʻi o ka ʻōlelo a moʻomeheu Hawaiʻi, a me ka nani o ka nohona o ka ʻāina nei ʻo Hawaiʻi. 61 Ke noʻonoʻo hāiki, ua hiki paha ke kuhi, ʻo ka ʻaoʻao ʻike kuʻuna o ke KHMO ka mea e hāpai ʻia nei, ʻo ia ka ʻaoʻao koʻikoʻi o ke aʻo ma Nāwahī, e like hoʻi me ka hāpai ʻia o ka ʻaoʻao ʻōlelo ma ka paukū ma luna aʻe; ʻaʻole naʻe pēlā i koʻu ʻike. ʻO ka mea nui o kēia ala nuʻukia, he ʻike kuʻuna nā ʻike a pau o ka moʻomeheu: ʻo ka ʻike Pili ʻUhane, he ʻike kuʻuna nō ia; ʻo ka ʻike ʻōlelo, he ʻike kuʻuna nō ia; ʻo ka ʻike lawena, he ʻike kuʻuna nō ia. ʻO ka mea e kapa ʻia nei he ʻike kuʻuna, he nui a lehulehu kona mau ʻoihana ʻike e kuʻu mai ana, he mau ʻike e moʻomeheu Hawaiʻi ai ma kona ʻano nui ākea. Ke kū ka hoʻonaʻauao ma luna o ka paepae ʻike kuʻuna laulā, he nui a lehulehu ka ʻike e koʻo ana i ke kūkulu. Ke kū ka hoʻonaʻauao ma luna o ia ʻano paepae ʻike nui a paʻa, nui ka papaha o ka naʻauao, 60 ʻAha Pūnana Leo, Inc., Public Charter School Program Implementation Plan, Ke Kula ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu, Puke Alakaʻi, 4. 46

55 ʻoiai, nui a lehulehu nā ʻike a me nā hana kuʻuna i hiki ke koho ʻia he mau kumuhana aʻo e hoʻomohala ʻia ai nā haʻawina lumi papa. E pili pū ana naʻe i ka nani o ka nui ākea o kēia ʻike kuʻuna, he makaʻu. E like hoʻi me ka holo i ke kai lipolipo me ka ʻike ʻole i ke kilohōkū, a lako ʻole paha i ke pānānā ʻole, a i ʻole ke komo ma ka ululāʻau lipolipo kamaʻāina ʻole, a lako ʻole i ka lama e māʻamaʻama ai, he maʻalahi wale nō ka hūhewa ke nui nā koho, a he pono koho wale aku nō ka hana. Ke nui nā ala e holo ai, a ʻaʻole paʻa ka pahuhopu o ka huakaʻi ʻana, nui pū ka papaha o ka ʻauana, ka hoʻopau manawa, a me ka lilo, ka hōʻea ʻole hoʻi i kahi kūpono. ʻO ka mākaukau o ke kumu ma ka ʻike i ka waiwai a me ka ʻole o kēlā me kēia ʻike kuʻuna ma ka hoʻokō i ka huakaʻi aʻo āna i hoʻolālā ai, ma laila e ʻike ai i ka noʻeau o ke kumu ma ka hoʻokō i kēia pahuhopu ʻo ke kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi: ʻo ka hoʻōla i ka ʻike kuʻuna, ʻo ia ke kahua e aʻo ʻia ai ka ʻike honua a puni. ʻO ka hope o nā manaʻo hoʻokele e kuhi ʻia he pahuhopu koʻikoʻi ma Nāwahī, ka manaʻo o ke ala nuʻukia kula: Ke Kula ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu is committed to securing a school community built upon culturally rooted principles that reflect love of spirituality, love of family, love of language, love of knowledge, love of land, love of fellow man, and love of all people. 62 Ma kēia ʻōlelo hope nei, e noʻonoʻo ʻia paha ka mea nui o ke kūkulu me ka mālama i nā pilina kanaka ma kēia ʻano hoʻonaʻauao ʻana, ʻo ia ka mea koʻikoʻi. Kohu mea lā, he pahuhopu kū ʻokoʻa kēia mālama pilina ʻana o ke kino kāʻokoʻa i kona moʻokūʻauhau, i kona ʻohana, i kona ʻāina, a i kona mau hoa kānaka. Hiki pū naʻe ke noʻonoʻo ʻia, he ʻike kuʻuna pū ia, e like hoʻi me ka ʻike ʻōlelo, e pono kona kuhi a kia kūikawā ʻia ma nā hana like ʻole a pau e paʻu ʻia ma Nāwahī honua. Inā pēlā, he pahuhopu ia e nānā a e hōʻoia mau ʻia ma ke ʻano e pili ai i nā pahuhopu ʻē aʻe, a ma ke ʻano he pahuhopu kūʻokoʻa pū kekahi i loko o nā pōʻaiapili aʻo like ʻole o ka honua kula. ʻOiai ua kālailai ʻia ka ʻōlelo kikoʻī o nā manaʻo hoʻokele ma luna aʻe, i loko o nā ʻōlelo o lalo iho e hōʻuluʻulu ʻia ai ia mau manaʻo ma kekahi ʻano laulā e wehe ana i nā manaʻo kaulapa a e 62 ibid. 47

56 hoʻokaʻawale ana i nā manaʻo nui ʻokoʻa. Ma ka palapala ʻana i nā pahuhopu penei, mōakāka nā manaʻo hoʻokele koʻikoʻi a me nā pahuhopu aʻo laulā o ka honua kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, e like me kona hoʻokino ʻia ma Nāwahī: 1. ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi ke kia a me ke kālele o ke aʻo me nā lawelawe ʻoihana like ʻole a pau o ka honua hoʻonaʻauao a puni. 2. ʻO ke KHMO ke kālaimanaʻo e hoʻokele ana i nā haʻawina aʻo me nā lawelawe ʻoihana like ʻole a pau o ka honua hoʻonaʻauao a puni. 3. ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi a me ka ʻike kuʻuna Hawaiʻi ke kahua e kūkulu ʻia ai nā haʻawina aʻo me nā lawelawe ʻoihana like ʻole a pau o ka honua hoʻonaʻauao a puni. 4. E mākaukau ka haumāna no ka ʻimi ʻana i ke ola i waena o ko waho ma kekahi ʻano e hoʻomau ai a e hoʻōla hou ai i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma luna o ka paepae ʻike kuʻuna Hawaiʻi. 5. E paʻa ka ʻōlelo Hawaiʻi a ka haumāna he ʻike e paʻa pū ai kona pilina ʻuhane Hawaiʻi, kāna lawena Hawaiʻi, a me kona ʻike kuʻuna Hawaiʻi, e lilo ai ʻo ia he ʻelele hoʻolaha, hoʻoili, a hoʻōla i waena o nā hoa lāhui a me nā hoa noho o ka ʻāina nei ʻo Hawaiʻi a puni. Ka Haku Moʻohaʻawina ʻOiai ua hiki ke nui a lehulehu nā pōʻaiapili aʻo o ke kahua kula i hiki ke ʻōlelo ʻia he ʻimi i ke kō o nā pahuhopu o luna aʻe, he haʻawina hoʻokae ʻole ka holo wale o ka wā aʻo a me ka pau koke o ka makahiki kula ma kekahi ʻano e paʻa ʻole ai nā haʻawina a pau i manaʻolana ai ke kumu i kinohi. I koʻu ʻike, loaʻa ʻelua manaʻo e makaʻala ai ke kumu i mea e hoʻonui ʻia ai ka pōmaikaʻi o nā haumāna i ke aʻo i loko o ka wā pōkole o ka makahiki kula: 1) i loko nō o ka nui o nā haʻawina i hiki ke koho ʻia e hoʻokō lihi ana paha i nā pahuhopu aʻo, e hoʻolilo i ka wā ma ka noʻonoʻo hohonu i nā haʻawina maikaʻi loa e hōʻoia ana i ke kō ʻoi kelakela o nā pahuhopu i loko o ka nui wā hoʻokahi; a 2) e hoʻonohonoho maikaʻi i nā haʻawina i kālailai piha ʻia ma ka hoʻomaka o ka makahiki ma ka ʻalemanaka i mea e loaʻa ai ka palapala ʻāina o ka huakaʻi aʻo. ʻO kekahi pono hana waiwai loa, he pono hana hoʻi i hiki ke hoʻokele i kēia mau hana ʻelua: ka moʻohaʻawina. A ʻoiai he palapala ka moʻohaʻawina e haku ʻia ma mua o ka hoʻomaka o ke aʻo ʻana, he kūpono kona lilo ʻana he kia o ka pāhana hoʻoikaika, ʻoiai, ʻo ke kālele hoʻi o nā manaʻo o luna aʻe ʻelua, ʻo ia ka hoʻopaʻa ʻana i kinohi, ma mua o ka hoʻomaka i ke aʻo, ma mua o ka hōʻea o nā haumāna. ʻOiai ʻo kēia kekahi o ka ʻike i aʻo 48

57 ʻia ma ka holo o nā makahiki, a he ʻike hoʻi i waiwai loa ma ka hoʻokāʻoi i ke aʻo lumi papa ʻana, ʻo ka noiʻi ʻana i ka ʻike loea no kēia kumuhana e hoʻopili ʻia ai koʻu ʻike, he ala kōkua nui ma ka haku pono ʻana he kumuwaiwai e hoʻohana maoli ʻia e nā kumu o ka honua kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. I ka wā naʻe i hoʻomaka ai kaʻu noiʻi no ke kiʻina maikaʻi e haku ʻia ai ka moʻohaʻawina, ua hihia ka noʻonoʻo i ka loaʻa ʻole o kekahi laʻana haku moʻohaʻawina e hahai ai, ke kumu i koho ʻia ai kēia kumuhana i kinohi, a ʻo ka pihō koke o ka naʻau ka hopena. Ma ka hala ʻana naʻe a he wā, ua launa aku launa mai me kekahi mau manaʻo hoʻokele no loko mai o nā hālāwai hoʻonui ʻike i pili i ka hoʻonaʻauao. Ma laila i hāpai ʻia ai ka makemake e noiʻi i kiʻina haku moʻohaʻawina kūpono no ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, a ma laila pū i hāpai ʻai ai ka manaʻo e hoʻomaka ma ka noiʻi i ka inoa ʻo Heidi Hayes Jacobs. ʻO ia ka inoa kaulana ma ka haku moʻokumuhanaaʻo a moʻohaʻawina hoʻi ma Hawaiʻi, ʻoiai, ʻo ia kā ke Keʻena Hoʻonaʻauao Aupuni e hoʻāmana ana. ʻO kāna mau puke a kumuwaiwai ka mea e hoʻomālele ʻia nei na nā kumu kula aupuni o Hawaiʻi i mea hoʻi e haku ʻia ai nā moʻohaʻawina o ia mau lumi papa. ʻOiai ua loaʻa mua koʻu mau manaʻo no ke kiʻina haku moʻohaʻawina kūpono e hoʻohana ai ma ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, ʻo ka ʻoiaʻiʻo, he noiʻi ʻana koʻu e hōʻoia ai a mohala kūpono nā manaʻo ma luna aʻe o kaʻu e hoʻohana ana ma koʻu lumi papa. A ʻoiai pēlā ke ʻano o kaʻu e ʻimi ana, ua hoʻoholo au e kilo i kā Jacobs kiʻina haku wale nō i laʻana a i kumu hoʻohālike hoʻi o ke kiʻina haku moʻohaʻawina piha na ka loea mai. Penei kā Jacobs kiʻina haku moʻohaʻawina: Task 1: Read Maps to Gain Information Task 2: Identify Gaps Task 3: Identify Repetitions Task 4: Identify Potential Areas for Intergration Task 5: Match Assessment with Standards Task 6: Review for Timeliness Heidi Hayes Jacobs, Mapping the Big Picture,

58 ʻO ka hana mua ma kā Jacobs kaʻina, e aʻoaʻo ana no ka ʻimi mua i nā moʻohaʻawina i paʻa ʻē ma nā pae aʻo ma mua iho a ma hope hoʻi o kā ke kumu pae aʻo i mea e kamaʻāina ai a e ʻike leʻa ʻia ai ka ʻike aʻo no ka pae aʻo ponoʻī nō a ke kumu. Ua ʻike koke au, ʻo kā Jacobs kaʻina, ua haku ʻia no ka poʻe e hoʻāʻo ana e hoʻolauna i ka moʻohaʻawina a me ka papa haʻawina i waena o nā papa a me nā pae like ʻole o ka hoʻokahi honua kula piha. Ua ʻike koke au, ʻo kaʻu huahana e ʻimi ana, he hua ʻokoʻa. ʻAʻole ka pahuhopu kuamua o kaʻu kiʻina haku moʻohaʻawina he hoʻolauna me kā haʻi, he kiʻina haku moʻohaʻawina nō naʻe i hiki ke ʻimi pākahi ʻia i loko nō o ka ʻimi ʻole ʻana i kā haʻi. ʻO ia hoʻi, inā paha loaʻa ma kekahi kula ke kumu hoihoi i ka haku i nā moʻohaʻawina no kāna mau papa, akā, ʻaʻole naʻe ʻo ka haku moʻohaʻawina he hana maʻamau o ia kula, a ʻaʻole paha nā kumu ʻike no ka haku moʻohaʻawina, ʻo ka manaʻolana no ka hua o kēia pāhana pepa puka, ʻo ia ka hoʻolako ʻana he kiʻina haku a he laʻana ʻolokeʻa paha i hiki ke pili i ka hoʻokahi wale nō papa e kū kaʻawale ana. A laila, i ka wā kūpono, i ka wā hoʻi e ʻike ai nā kumu a pau i ka waiwai o ka haku moʻohaʻawina a haku ʻi,a paha he moʻohaʻawina no nā maʻiʻo a pae aʻo like ʻole, a laila aku he huahana kūpono e hoʻohana ai ma ka hoʻolauna ʻana i nā moʻohaʻawina i waena o nā pae aʻo, a i waena hoʻi o nā maʻiʻo, e like hoʻi me kā Jacobs kaʻina mua e ʻimi ana. ʻO ka lua, ke kolu, a me ka hā o kā Jacobs kaʻina, he mau hana pū kēia e ʻimi ana i nā kōā, i nā wahi aʻo kaulapa, a i nā maʻiʻo 64 ʻāwili i waena o nā papa a me nā pae aʻo. Ke hōʻea aku i ka pae e mākaukau ai ka honua kula no ia ʻano haku moʻohaʻawina ʻana, he mau kaʻina waiwai hoʻi ia. ʻO ka hā naʻe o nā kaʻina, ua loaʻa pū i loko o ko Jacobs wehewehena, he manaʻo i hiki ke pili i ka haku hoʻokahi ʻana i ka moʻohaʻawina. ʻO ia hoʻi, ke nānā a kālailai i nā kumuhana like ʻole o ka papa e pono e aʻo ʻia, he waiwai ka nalu ʻana i ka hoʻolauna paha, ka hoʻohui paha, a me ka ʻāwili paha i nā kumuhana i hiki ke aʻo like ʻia. Ke hakuhia ka haʻawina, ua hiki ke mālama ʻia ka wā, ka ikaika o ke kumu, a me ka hoʻomanawanui a nā haumāna i mea e ʻoi aku ai ke aʻo i loko o ka wā pōkole mai. ʻO ke kaʻina ʻelima, ʻaʻole nō au i noʻonoʻo i ka loiloi i loko o ka haku moʻohaʻawina. I loko nō naʻe o ka haku ʻōpaʻa haʻawina koʻu wahi i waiho aku ai. ʻO ke kumu hoʻi, ʻano hoʻohui ʻia nā manaʻo 64 maʻiʻo: he kumuhana a ʻoihana laulā e aʻo ʻia ai ka papa ma ka honua hoʻonaʻauao 50

59 no ka haku moʻohaʻawina a papa haʻawina. ʻAʻole nō naʻe i mōakāka i loko o kā Jacobs no ka mea hea kikoʻī mai kēia kaʻina ʻelima. Eia naʻe, ʻaʻole paha ia he manaʻo nui loa, ʻoiai, ʻo ka loiloi, he hana lumi papa nō ia, a he pono i loko o ka ʻōpaʻa haʻawina ma ka liʻiliʻi loa. No laila, he hōʻoia ko Jacobs palapala ʻana i ka mea nui o ka loiloi i mea hoʻi e nalo ʻole ai ma kēia hana, eia naʻe, ʻoiai loaʻa nō kona wahi kikoʻī i loko o ka haku ʻōpaʻa haʻawina Moenahā ʻana, ʻaʻole pono e komo hou ma ka pae moʻohaʻawina. ʻO ke ono, kaʻu punahele, a ʻo kaʻu mea i hauʻoli loa ai ma ka heluhelu ʻana. ʻO kekahi o koʻu mau manaʻo nui loa no ka moʻohaʻawina, ʻo ia hoʻi, ʻaʻohe wā e paʻa loa ai. Inā manaʻo ʻia he paʻa, he makaʻu ia no nā haumāna o ka papa, ʻoiai, ʻo ka manaʻo o kēlā, ʻaʻole e ulu hou aku ka ʻike o ka moʻohaʻawina me ka holo o ka wā. ʻAʻole hoʻi loli ke ʻano o ka hana e kū ai ia i ka hana kūpono o ka wā e loli ai, a ʻaʻole hoʻi hakuloli ʻia ka haʻawina i kū i nā haumāna ʻokoʻa e komo hou mau mai ana i loko o ka papa. Ma hope o ka heluhelu piha a me ka ʻike i ka ʻokoʻa o ka pahuhopu o kā Jacobs kaʻina, ua ulu ka hoi e noiʻi hou aku i kekahi mau kumuwaiwai haku moʻohaʻawina hou aku. A ʻoiai ʻaʻole i hohonu ka nānā ʻana, ua ahuwale kekahi mau manaʻo hoʻokele aʻu i manaʻo ai he waiwai a he kūpono i loko o ka haku i ka moʻohaʻawina: 1. Begin with the end in mind: progress from unit planning to lesson planning, use a well framed objective to define the goal of each lesson, determine how you will assess you effectiveness in reaching your goal, decide on your activity. 2. 4Ms: manageable, measureable, made first, most-important on the path to college. 65 ʻO ka mua o ia mau kaʻakālai, e aʻoaʻo ana i ke kumu e kālailai mua i ka huakaʻi aʻo a e hoʻoholo i ka pahuhopu e hōʻea ai. I loko o koʻu heluhelu ʻana i nā ʻano puke aʻo like ʻole, ʻo kēia kekahi o nā manaʻo e kupu pinepine ana, a ma muli o kona kupu pinepine, he ahuwale kona waiwai i loko o ka lanakila o ke aʻo. ʻO ka lua o ia mau manaʻo, a ʻo kēia ka mua o koʻu ʻike ʻana, he launa nō naʻe kona manaʻo me koʻu ʻike kumu lumi papa. ʻO nā manaʻo mua ʻekolu no ka nui kūpono o ka ʻike aʻo 65 Doug Lemov, Teach Like A Champion: 49 Techniques That Put Students on the Path to College (San Fransisco, CA: Jossey-Bass, 2010),

60 (manageable), ka hiki ke ana ʻia (measurable) a me ka haku mua ʻia o ka pahuhopu (made first), ua mōakāka loa; ʻo ka hā o nā manaʻo (most-important) ka mea aʻu e kānalua ana. I koʻu manaʻo, ʻo ka hoʻohana ʻia o ka huaʻōlelo ʻo important, ua hiki ke ʻokoʻa ka manaʻo a me ke koʻikoʻi i kēlā me kēia kanaka. He kōkua paha ka pili loa o kēia manaʻo i ka pōʻaiapili o ka hele kulanui ʻana, eia naʻe, ʻo kēia ʻano manaʻo ke ʻano e loli ana ma ka unuhi a kēlā me kēia. Ma ke ʻano he manaʻo hoʻokele, emi mai kona mana hoʻokele mai nā manaʻo mua ʻekolu. ʻO ka manaʻo hope no ka moʻohaʻawina, ʻaʻole i pili ikaika i ka haku ʻana i ka moʻohaʻawina, he manaʻo nō naʻe e wehewehe ana i nā hiʻohiʻona koʻikoʻi o ka moʻohaʻawina ʻoi kelakela: Quality Curriculum belongs at the heart of every classroom. Such curriculum exhibits at least five characteristics. First, the teacher and students alike are absolutely clear on learning targets-precisely what students should know, understand, and be able to do as the result of any segment of learning. Second, quality curriculum focuses on what matters most in the content rather than accepting that the goal of learning is to absorb a maximum amount of data in minimum time. Third, quality curriculum helps students understand how content and the disciplines make sense, how they are organized, and how they relate to students own lives and experiences. Fourth, quality curriculum asks students to use, apply, and transfer what they learn-in other words, to function at a high level of thought. Finally, quality curriculum is designed to engage students-to capture their imaginations, tap into their interests, help them realize a purpose in learning. 66 ʻO ka waiwai o kēia mau manaʻo, ua hiki ke kuhi hou i ke aʻoaʻo no ka hoʻomaka ma ka nānā ʻana i ka pau ʻana. Inā hāʻawi ʻia he laʻana o ka moʻohaʻawina maikaʻi loa, a inā paha loaʻa ka papa helu o nā koina a pau o ka pepa e kākau ai, e hiki ana ke ʻike i ka hua a ma ke pahuhopu e ʻimi ai. No kēia kiʻina haku moʻohaʻawina, ua like nō a like ka manaʻo: inā ʻike ʻia nā hiʻohiʻona a pau o ka moʻohaʻawina ʻoi kelakela, e hiki ana ke ʻimi ʻia ke ala e loaʻa ai ia hiʻohiʻona i loko o ka moʻohaʻawina. Ma o ia hana e ʻike ʻia ai ke kaʻina hana nāna ia hiʻohiʻona i hua mai. PILI ʻO PUNIA I loko hoʻi o ka moʻolelo no ke keiki ʻo Punia, ua hiki nō ke ʻike ʻia kekahi mau laʻana huahana e kū ana i ke ʻano i kūkā ʻia ma luna aʻe, ke ʻano hoʻi e lilo ana he mau kumu hoʻohālike e ʻimi aku ai ko 66 Carol Ann Tomlinson a me Marcia B. Imbeau, Managing a Differentiated Classroom: A Practical Guide (U.S.A.: Scholastic Inc., 2011),

61 kēia au a e hoʻopili aku. I loko o ka hāpana moʻolelo o lalo iho, e ʻimi i ke ʻano e lilo ai nā hāmeʻe pākahi o kēia pōʻaiapili kuʻuna he mau laʻana o kekahi ʻano huahana e ʻimi nei i kēia wā nei nō: ma ke keiki ʻana na ka makua, ma ka makua ʻana o ke keiki, ma ka pili ʻana hoʻi ma ka pilina aloha, a ma ka pilina ʻuhane e mālama ʻia ai nā kūpuna a me nā akua hoʻi o ka ʻohana paha. No kēia pili mau o ke keiki me ka makuakāne, a ua hoʻomaka pū akula nō hoʻi e lawelawe pū i nā hana mahiʻai me kona makuakāne. Ua kamaʻilio akula ʻo Leimakani i kāna wahine iā Hina, E kuʻu Hina aloha ē, ke hoʻomaopopo nei au i ke ʻano makaʻala hana o kā kāua keiki. ʻAʻole ʻo ia i like me nā kamaliʻi ʻē aʻe, ka lilo nui o ka manaʻo i ka pāʻani. A ua maopopo ʻē nō iaʻu e ola ana kā kāua keiki, a ua aloha nō nā akua o ko kāua mau kūpuna ma ka hāʻawi ʻana mai iā kāua he keiki maikaʻi, a he keiki hana a aloha makua. A inā paha e hōʻea mai ka wā oʻu e hele mua ai i ka ʻāina polikua a Kāne, a laila, ʻaʻole oʻu hopohopo ʻana no ko ʻolua noho ʻana iho. ʻOiai, ua hoʻomaopopo au i ke ʻano miki maoli o kā kāua lei kama i nā hana e pono ai ka noho ʻana... He hale pōloli ʻole ko Leimakani i ka ʻai. ʻAʻole nō hoʻi e nele kona ʻai ʻana i ke kōkoʻolua [ʻo] ka ʻai, ʻoiai, ʻaʻole ʻo ia i aʻo i ka palaualelo a moe wale paha i ka hale, a helu i nā ʻaho o kona hale. Ua ʻike mau ʻia ka uliuli o nā lau ʻuala ma kona waena, a ma muli nō o ia ʻano maʻamau i ka makuakāne i ka hana, no laila, ʻaʻole ʻo ia i hoʻomailani naʻaupō wale aku i kāna keiki. A i kona ʻike ʻana i ke ake hana o kāna keiki [hānau kahi], ua kōkua pū akula ʻo ia i nā hana e mau ai ka hoihoi hana o kāna keiki. A ma muli nō hoʻi o ia ʻike o ka makuakāne i ke ʻano hana o kāna keiki, ke kumu o kāna ʻōlelo ʻana i kāna wahine ʻo Hina. 67 E kālailai pū hoʻi i ke ʻano o ka hoʻopili ʻana o Punia ma kēia māhele o ka moʻolelo? He aha ke ʻano o kāna hana i loko o kēia pōʻaiapili aʻo? He aha ke ʻano o ka ʻike i paʻa iā ia? Pehea hoʻi ka paʻa o ia ʻike? He ʻike lihi, he ʻike hapa, he ʻike piha? Ma ke kālailai i ke ʻano o nā manaʻo o kēia māhele o ka moʻolelo, ua hiki anei ke kuhi i kekahi mau ʻano kanaka i hoʻāno ʻia a i noʻonoʻo maikaʻi ʻia e ko kākou poʻe kūpuna? Pehea ke ʻano o ke kumu maikaʻi? Pehea e lilo ai ʻo ko kākou heluhelu ʻana i kēia ʻano moʻolelo he haʻawina hoʻopili no kākou iho? E noʻonoʻo iki iho a e hoʻomau aku i loko o kekahi kīpuka manaʻo e nalu hou ai. 67 Antonio, He Moʻolelo Kaʻao no Punia, 5 & 7. 53

62 KA MOKUNA III: HOʻOHANA Ma ka hana ka ʻike. 68 HANA ʻO KEKŪHAUPIʻO I ka wā i kokoke aku ai ʻo Kekūhaupiʻo i nā makahiki he ʻumi wale nō, ua ʻaneʻane paʻa iā ia ka ʻike a pau i paʻa i kona makuakāne no ka ʻoihana kaua. Mai ka wā i hoʻomaka ai ke aʻo ʻia o ke keiki aliʻi a i kēia wā o ka moʻolelo, ua komo aku nō ʻo ia i loko o nā pōʻaiapili e hoʻāʻo ai ʻo ia i ka ʻike a ka maka a me ka ʻike a ka kino a maʻa. ʻIke ʻia ka puni hoʻi o Kekūhaupiʻo i ka hana hoʻomaʻamaʻa: Ua hoʻomaka nō kona hoʻomaʻamaʻa mau ʻana iā ia iho ma ka ʻōʻō ihe ʻana, a ʻo kāna ihe e hoʻomaʻamaʻa ai, ʻo ia nō ka ihe lāʻau hau, a i hana ʻia nō hoʻi e nā kahu o kona makuakāne i mea hoʻomaʻamaʻa nāna, a ʻo kāna kanaka e hou mau ai i kāna ihe lāʻau hau, ʻo ia nō ke kumu niu e kū ana ma ke alo o ko lākou hale noho. Ua lilo kēlā hana pahu ihe i hana punahele loa iā ia i kēlā mau lā ʻōpio o kona ola ʻana, a e lilo ana nō hoʻi kona makuakāne i mea nānā mai i ka pahu ihe o kāna keiki i kēlā kumu niu kū hoʻokahi i ke alo o ko lākou hale. ʻO ka manaʻo o hoʻolilo ʻana i ke kumu niu i māka hou ihe āna, ʻo ia nō ka noʻonoʻo mau o ka poʻe kahiko, he kanaka nō ke kumu niu, a ua hoʻāʻo nō hoʻi ʻo Kekūhaupiʻo e hou i kēlā kumu niu no ka hoʻomaʻamaʻa ʻana iā ia i ke akamai hou pololei. Ua hoʻomaka kona hoʻomaʻamaʻa ʻana i kēia hana hou kumu niu mai nā anana pōkole a i ke kū mau ʻana o ke kumu niu iā ia i kēlā mau anana, a laila, hoʻomamao hou akula ʻo ia iā ia iho i kekahi mau anana lōʻihi hou aku. Ma kēia hana pahu ihe mau a Kekūhaupiʻo, ua hoʻomaʻamaʻa pū ʻo ia i ka ʻike o kona maka, e hiki ai hoʻi e pololei kāna pahu ʻana i kēlā kumu niu. Mai kēlā manawa mai nō naʻe i kū pū ai ʻo Kekūhaupiʻo me kona makuakāne ma mua iho o ko lākou hale, ʻaʻole loa ʻo Kekūhaupiʻo i hoʻomalolo i kona hoʻāʻo mau ʻana e hoʻomaʻamaʻa iā ia iho i nā mea i maopopo iā ia o kēlā ʻoihana ʻōʻō ihe. E hoʻomau ana nō ʻo ia i ka pahu ʻana i kēlā kumu niu, a i kekahi manawa nō hoʻi ua lawe maila nō ʻo ia i kekahi o kona mau hoa pāʻani e hoʻomaʻamaʻa pū me ia ma kēlā mau ʻoihana kaua ʻōʻō ihe, a me he ala ua lilo aʻela kekahi o kona mau hoa pāʻani i mau haumāna na kēia keiki kaukaualiʻi o Keʻei. 69 NO KA HOʻOHANA ʻO ka māhele ʻekolu o ke kiʻina Moenahā, ua kapa ʻia he Hoʻohana. ʻO kona mākia ʻo Ma ka hana ka ʻike, nona ka manaʻo hoʻāʻo i ka ʻike, ma ke komo maoli ʻana nō o ke kino, a ma ka hoʻomaʻamaʻa hoʻi a maʻa ka ʻuhane i ka hana, pēlā e piʻi aku ai ka mākaukau o ka mea aʻo ma nā 68 Pukui, ʻŌlelo Noʻeau, 227: Desha, He Moʻolelo Kaʻao No Kekūhaupiʻo,

63 ʻanuʻu ʻike e hōʻea ai i ka paʻa o ka ʻike hoʻohana. No Kekūhaupiʻo, ʻo ia keiki kaukaualiʻi paha kekahi o nā meʻe kumu hoʻohālike ʻoi kelakela no ia pae aʻo, ʻoiai, i loko o ko Kekūhaupiʻo wā e kamaliʻi wale ana nō, ua paʻa he mau ʻikeʻoihana kaua a noʻeau ʻo ia i mua loa o kona mau hoa hānau, a i mua nō paha o kahi o kona makuakāne aloha iā ia e kamaliʻi like ana. Ma muli ia mākaukau ona o ko Kekūhaupiʻo ʻano hoʻomaʻamaʻa mau i helu ʻia i loko o ka māhele moʻolelo o luna aʻe; ʻaʻole hoʻi ʻo ia i hoʻomalolo iki aku i ka hoʻomaʻamaʻa iā ia iho a hiki loa aku i ka wā i haʻalele ai ʻo ia no ka noho me ke kumu aʻo ʻoihana kaua hou aku. ʻO ka luhi ʻole o Kekūhaupiʻo i ke aʻo i kēia ʻoihana i loko nō o ka ʻōpio wale nō o kona mau makahiki, he kupaianaha maoli ke noʻonoʻo aʻe i ke ʻano o ia mau hana hōʻehaʻeha kino. A ʻoiai ua hiki ke noʻonoʻo ʻia he hānau kupaianaha ʻo Kekūhaupiʻo, ua hiki pū ke noʻonoʻo ʻia, he mākau kona ʻano hoʻomanawanui a me kona ʻano kia i ka hana i ulu a i paʻa iā Kekūhaupiʻo i loko pono nō o nā pōʻaiapili aʻo a kona makuakāne. E like hoʻi me ka mea i hoʻopuka mua ʻia no ka ʻike aʻo i loko o kēia hāpana moʻolelo: ʻo ka ʻike i aʻo ʻia ai ʻo Kekūhaupiʻo, he ʻike koʻikoʻi ia i ke ola o ke kanaka e noho ana i ia au. A ʻoiai pēlā, ʻo ka waiwai o ka haʻawina aʻo iā Kekūhaupiʻo, ua ahuwale ke koʻikoʻi, ʻoiai ua pili pololei i ke ola me ka make o kona wā. He haʻawina hou aku kēia, no loko mai o ka pōʻaiapili kuʻuna, i loaʻa kona waiwai ma ka ʻoihana hoʻonaʻauao o kēia au: he mana nui ko ka haʻawina aʻo, inā he waiwai koʻikoʻi, a inā he waiwai ahuwale kona i ka haumāna. Ma ka pōʻaiapili kiʻina Moenahā, he wā aʻo ka hoʻohana e komo piha ai ka haumāna i loko o nā pōʻaiapili e hoʻomaʻamaʻa ai ʻo ia i kona ʻike ma ke ʻano kū hoʻokahi mai kāna kumu aku. I loko naʻe o ke kū hoʻokahi ʻana o ka haumāna, aia nō paha ke kumu e kilo ana i ke ʻano o ka hoʻohana, me ke aʻoaʻo pū nō paha i ka hana i ʻoi aʻe ke pono. Na ka haumāna nō naʻe e alakaʻi i kāna hana hoʻāʻo, hoʻomaʻamaʻa, a hoʻohana, ʻoiai, ma ka hana ʻana pēlā e hoʻomaka ai ʻo ia e ʻike i nā hiʻohiʻona o ka ʻike i hiki ke ʻike maka a lohe pepeiao ʻole ʻia, a me nā haʻawina e hiki ʻole ke aʻo ʻia e pili ana i ka lawena me ka ʻuhane paha o ka hana. Ma nā māhele pepa o luna, ua nānā ʻia nā manaʻo kahua a me nā pahuhopu o ka honua hoʻonaʻauao kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi i mea e kamaʻāina ai i nā manaʻo o ka hana e pono e 55

64 makaʻala ʻia ma ka lawelawe ʻana i kēlā hana kēia hana o ka pōʻaiapili hoʻonaʻauao ʻōpio o kēia wā. ʻOiai he mau honua kīpuka ko ka honua kula, a he pōʻaiapili hoʻohana paha ko kēlā me kēia, ʻo ka honua kīpuka hoʻokahi e nānā ʻia no nā kumu o kēia pepa, ʻo ia ka lumi papa. Ke noʻonoʻo nō naʻe i ka lumi papa, aia i loko o ke kuanaʻike o ke kumu nā palena o ke kahua kula e hoʻohana ʻia ma ka ʻimi, ma ke kūkulu, a ma ka hōʻīnana hoʻi i ka pōʻaiapili hoʻonaʻauao, ʻo ka lumi papa. ʻO ia hoʻi, ua hiki nō ke lilo ʻo ke kahua mauʻu he lumi papa i kahi wā, a ʻo ke kahua hoʻokū kaʻa he lumi papa i kahi wā, a i kahi wā aku ʻo ka māla ʻai, a me ka ululāʻau o ka pā waiho wale nō paha he lumi papa. Inā penei ke ʻano o ke kuanaʻike kumu e noʻonoʻo ai ʻo ia i kona lumi papa, ʻo nā pōʻaiapili aʻo e niniu ana ma kona waihona naʻau, e hiki ke nui a lehulehu. ʻO kekahi hihia nui noʻu i koʻu wā e hoʻomaka ana i loko o ka ʻoihana kumu, pēlā au i ʻike ai i koʻu lumi papa. Ua ʻike au i ka pōʻaiapili aʻo i loko o kēlā honua kēia honua ʻokoʻa o ke kahua kula, a ua ʻike hoʻi i ka haʻawina waiwai i loko o kēlā me kēia hiʻohiʻona honua aʻu i ʻike ai. A i ka wā i hoʻāʻo ai au e hoʻopili aku i ia mau pōʻaiapili aʻo he nui a lehulehu, me ka ʻike lehulehu aʻu i manaʻo ai he waiwai, me nā pahuhopu aʻu i manaʻo ai he koina e hoʻokō aku ai, ua pupuāhulu ke aʻo i ka nui o nā ʻike aʻu e aʻo ana. ʻO koʻu pilikia i ia wā, ʻaʻole hoʻi i loaʻa iaʻu he ʻōnaehana hoʻonohonoho a hoʻolālā aʻo hikiāloa e hoʻokele ana i ke kālailai kūpono i koʻu mau manaʻo a pau. Ua kupu wale mai nō ka manaʻo, a ua ʻimi ʻia ke aʻo ʻia aku. Ma ka holo naʻe o nā makahiki, ua ʻike au i ka holo ʻole o ia ʻano kiʻina e paʻa maikaʻi ai ka ʻike i nā haumāna, a ua ʻimi au i ala ʻokoʻa e hoʻoponopono ʻia ai ka hemahema o kaʻu hana no ka pono hoʻi o kaʻu mau haumāna. HE HUAHANA: HE KIʻINA HAKU MOʻOHAʻAWINA Ma koʻu ʻike ʻana no ka hoʻolālā hikiāloa, ʻo ka hoʻomaka ia o koʻu haku lihi ʻana a me koʻu hoʻokolohua ʻana i nā manaʻo haku moʻohaʻawina no kaʻu mau papa. I ia wā, ua ʻike koke au i ka pōmaikaʻi nui o ka moʻohaʻawina e hahai ai. Ma luna hoʻi o koʻu ʻike ʻana i ka waiwai o ka moʻohaʻawina paʻa i loko o kaʻu hana, ua lilo ʻo ka haku ʻana he huahana ma luna o ia kumuhana koʻu makemake no kēia pepa. ʻO ia huahana iaʻu, ʻo ia ka waiwai hoʻohana o ka huakaʻi aʻo o ka pepa 56

65 puka laeoʻo. A ʻo ke ākea a me ka hohonu hoʻi o kona waiwai ma kona pōʻaiapili hoʻohana, ma laila e ʻike ʻia ai ka puka me ka puka ʻole paha, ka lanakila me ka lanakila ʻole paha, a me ka hōʻea me ka hōʻea ʻole nō paha o ke aʻo haumāna i ka pae mākaukau e pono ai ka hoʻomau ʻana aku. ʻO nei huahana, ʻo ke kiʻina haku moʻohaʻawina kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, ua ʻimi ikaika ʻia nā palena kikoʻī: ma kekahi ʻano hāiki e kūpono ana he kumu waiwai hoʻokele, a ma kekahi ʻano ākea e ʻoluʻolu ana i ka hakuhia me ka hakuloli e pono ai ka holu o ka haʻawina ma ke ola maoli o ke kanaka. I mea hoʻi ka ʻimi ʻana i ka hāiki pono a me ke ākea pono o ko kēia huahana mau palena e lawa ai ia he hua waiwai a kūpono e hoʻohana pū ʻia ma nā pōʻaiapili hoʻonaʻauao laulā hou aku ma waho o ke kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi wale nō. 70 No kēia manawa nō naʻe, ʻo kēia kiʻina haku moʻohaʻawina a me ona manaʻo e pili pū ana, ʻo kuʻu wahi huahana ia e ʻālana nei na nā hoa kumu e ʻalo ana i nā haʻawina o ka ʻoihana kumu kula me ka wiwo ʻole a me ke kūpaʻa. Inā paha e ʻike ka maka i kahi hune waiwai, e lawe aku nō a e hoʻohana. A inā hoʻi ulu ka manaʻo i ʻoi aku ma mua o ka mea i palapala ʻia ma kēia mau ʻaoʻao, e hoʻohua aʻe nō, e hoʻokolohua, a e hoʻolako i pono hoʻoholomua hou aku na ka ʻoihana kumu e ʻimi mau ana i ka pono o nā haumāna a me nā pahuhopu hoʻonaʻauao e lawelawe ʻia. A inā paha i pōkole kēia huahana ma kekahi ʻano, he manaʻolana ko kēia i ka waiwai e kupu ai he pōʻaiapili kālailai no ia mea ʻo ka moʻohaʻawina, a no kona mau hoa hoʻi ʻo ka moʻokumuhanaaʻo a me ka papa haʻawina. He manaʻolana pū kēia no ke kumu ʻana o ke kūkā ʻoʻoleʻa e pono ai ke kālailai ʻia o nā hiʻohiʻona holo a holo ʻole nō paha o ka hoʻomohala a me ka hoʻoili haʻawina no kēlā me kēia kumu nona ponoʻī iho nō. A inā ma kēia pae hoʻoulu manaʻo wale nō e waiwai ai kēia huahana, he kahua hōʻīnana nō hoʻi, e haku, e hoʻoponopono, a e hoʻokolohua maoli ʻia ai nā moʻohaʻawina, ua kō ka ʻiʻini ʻuhane o kēia pāhana; inā ʻaʻole ka hua mua, he ʻole pū nō paha ka hua ʻoi o hope aku. 70 ʻOiai ʻo kekahi kuhi i loko lilo oʻu: ʻo nā pahuhopu hoʻonaʻauao a me nā kiʻina hoʻonaʻauao e kūpono ana i loko o ka pōʻaiapili kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, he kūkohu hoʻi ia e kūpono ana no nā honua hoʻonaʻauao like ʻole ma Hawaiʻi a puni. A ma muli hoʻi o ia kuhi o loko lilo, he pahuhopu kualua a kuakolu nō paha o nei pāhana ka hōʻoia ʻana i ke kūpono o ka huahana he kumuwaiwai e ola ai ia kālaimanaʻo ʻana oʻu. ʻO ka hōʻike a me ka hōʻoia ʻia naʻe o kēia manaʻo, he pepa ʻokoʻa nō ia, he huakaʻi aʻo hou aku e paʻu ai i loko o kekahi wā. 57

66 Ke Kiʻina Haku: ʻAnuʻu 1-10 ʻO ka huahana mua o kēia pāhana, he kiʻina haku moʻohaʻawina nona ke kaʻina nā manaʻo hoʻokele kikoʻī e hahai ai. Ua kuhi mua ʻia kēia huahana, he huaiwi. ʻO ia hoʻi, he huahana nona kekahi ʻano ʻolokeʻa hoʻokele, he kahua hoʻi e hoʻokele ana i ka noʻonoʻo ma kekahi ʻano hana. ʻO ke kaʻina hana o kēia kiʻina aʻu, he ʻumi ona ʻanuʻu, a ʻo ia mau ʻanuʻu hana, ua hiki nō ke noʻonoʻo ʻia, ʻo ia nā iwi e hoʻokele ana i ka noʻonoʻo kanaka ma luna o ka hana kūkulu moʻohaʻawina. ʻO nā ʻanuʻu mai ka mua a i ka ʻeiwa, he kuleana kona ma ka hoʻokele i ka noʻonoʻo kumu i loko o ka noiʻi, ke kālailai, ka haku, a me ka palapala i nā manaʻo kahua like ʻole a pau e pono ai ke aʻo ʻana i hoʻokahi papa a maʻiʻo paha ma hoʻokahi pae aʻo. ʻO ka ʻanuʻu ʻumi, ʻo kona kuleana ka hoʻokele ʻana i ke kuanaʻike hoʻoikaika mau a ke kumu e hoʻohana, e hoʻokolohua, a e hoʻoponopono mau ai i ka hua moʻohaʻawina i haku ʻia i loko o nā ʻanuʻu mua he ʻeiwa. No kēlā me kēia ʻanuʻu o kēia kaʻina, he kumu ko ka hoʻonoho ʻia ma ia wahi o ke kaʻina a he (mau) kuleana kikoʻī kona e hoʻokō ai i loko o nā pahuhopu hoʻonaʻauao o ke kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. Kō pū ma ke kaʻi ʻana i loko o nā ʻanuʻu kiʻina haku moʻohaʻawina he ʻumi, he huakaʻi aʻo hou o ke kiʻina Moenahā: ʻo ka ʻanuʻu mua he wā hoʻolohe; ʻo ka ʻanʻuʻu ʻelua he wā hoʻopili; ʻo nā ʻanuʻu ʻekolu i ka ʻehiku ka wā hoʻohana; ʻo nā ʻanuʻu ʻewalu a me ka ʻeiwa, he wā hoʻopuka; a ʻo ka ʻanuʻu ʻumi, he wā hoʻōla. ʻO ka mea i manaʻo nui ʻia no kēia huahana, penei: Inā hoʻi e hoʻohana ʻia ke kiʻina haku moʻohaʻawina ma kona kaʻina i hoʻonoho ʻia ai, a e like hoʻi me kona mau manaʻo hoʻokele ma ka hoʻomohala ʻia e ke kumu, ʻo ka hopena e hua ana, he moʻohaʻawina piha a kūpono e ʻoi aku ai: 1) ke aʻo a ke kumu me ke aʻo a ka haumāna i loko o ka lumi papa; a 2) e hoʻokō kūʻiʻo ana i nā pahuhopu hoʻonaʻauao kumu o ka honua kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. Ka Moʻohaʻawina: Ke Anakuhi a me Nā ʻŌpaʻa ʻO ka huahana ʻelua o kēia pāhana, no loko mai ia o ka hua mua, ʻo ia ka moʻohaʻawina ponoʻī iho nō. I loko o ka pōʻaiapili o kēia mokuna, he huahana ia i kapa mua ʻia he huaʻiʻo. ʻO ia hoʻi, he 58

67 huahana nona nā manaʻo ʻiʻo e kino ai ke kuanaʻike a me nā manaʻo aʻo a pau i kūkulu ʻia ma luna o ka huaiwi o ke kiʻina haku moʻohaʻawina. ʻO ka moʻohaʻawina laʻana o kēia pepa, ua kapa ʻia he Anakuhi Moʻohaʻawina, 71 (Pakuhi 3-5, ʻa.86-88), a he hua hoʻi ia e puka ana ma ka ʻanuʻu ʻewalu o ke kiʻina haku moʻohaʻawina ke kō piha. No kēia palapala nā manaʻo noiʻi, kālailai, a hoʻokuanaʻike a pau e kahua ai ke aʻo o ka ʻike aʻo, a o ka haʻawina hoʻi a ke kumu e hoʻohana ai ma ke aʻo haumāna ʻana i loko o ka papa holoʻokoʻa. ʻO ia mau haʻawina kikoʻī naʻe o ke aʻo ʻana, ʻo ia nā ʻŌpaʻa Haʻawina e hoʻomohala piha ʻia ma luna o nā manaʻo kahua i paʻa mua ma ka moʻohaʻawina. Ma ka ʻanuʻu ʻeiwa o ke kiʻina haku moʻohaʻawina e komo iki ai ke kīpapa ʻana i nā ʻŌpaʻa Haʻawina, a ʻoiai, ʻo ka manaʻo mua no ka moʻohaʻawina ʻo ia ke kapa ʻana i nā ʻŌpaʻa Haʻawina piha he māhele o ka moʻohaʻawina, ʻaʻole pēlā. He mea nui naʻe ka loaʻa o nā manaʻo kahua a hoʻokele no ia mau ʻōpaʻa e pili pū ana i ka moʻohaʻawina, no laila, ʻo ka māhele ʻelua o ka huahana moʻohaʻawina, ʻo ia nā manaʻo hoʻokele ʻōpaʻa, a ʻo kona kino, ua hiki ke ʻokoʻa ka nānā ʻana, ʻoiai, e kūkulu ʻia ma ke ʻano e waiwai ana no ke kumu, a e kūpono ana no ke kumuhana me ka ʻike e aʻo ʻia. 71 anakuhi: he pakuhi e hoʻopihapiha ʻia kona ʻikepili ma ka hahai i nā manaʻo hoʻokele i paʻa mua ma ke koho ʻana i ka ʻike kūpono no kēlā me kēia māhele. ʻO ke anakuhi moʻohaʻawina, he kino pakuhi kona, a he mau māhele kikoʻī kona. Ua hiki ke hoʻohana hou ʻia ia anakuhi ma ka hahai i ke kiʻina haku moʻohaʻawina no ka hoʻoholo ʻana i ka ʻike kūpono e hoʻopihapiha ʻia ai kēlā me kēia māhele. 59

68 !!!"#$%&%'(#!($)#*+&+!(&(,%'(# $(%(&-.".+#*().%#+.(#!(,(%&%# /0##'12&2#!1&13454&62748#!!"#$%&'()"'*&+,-"!#$%&'&(!)**+(!,*-.///0***.!.&/+&')01$2'12!32#4#5!6!+7!37829!)#5!! F0##'12&2#$424&G<?<1#*4;<2#+<4#!4A42&28# H!"#$#%&'()*+%+",")-&,&$#.# %0#'!*+I$!*+I&(<4#&%3?J# %%0##'6#=G&424K2<2#$;&;74#1#'6#$;5;>474#(&18## $4#':K?K4#!4A42&2#$4>231L#=;3?#&+2>474L#&%3?#&+>474# # B0##!1&1>1<1#(;#*474&18##,5#5'5=5!'&!;2:2#5!:94!&!842!>4'2!24!:7!'4#5'4#5:2!2#5! 2!>29?! E0##!1&156>?<?#$;5;>474#!4&4A2748#,5#5>@#9=9!4!82!#48&!2#5(!'&!;29!89;9'2:2!'2#2%4:2(! 2!'5#5:5'5!;2!8&!82#4:2!&!2#5!#42!24?! C0##!1&13;474&23?#$;5;>474#!4&4A2748#,289!4!:7!;2:2#5!8@89=9!892:2#48&!&!'5#5>4=4!2:2!4!:7! 89;9'2:2!'2#2%4:2!>782'4!4!8&!29!;2:2#5!:94!?! N0##!1&1K4&4#&(<?547434#(&18#,5#5:5'5!4!82!=<#4'4!5!82!%7!2#5!:5!:7!89;9'2:2! '2#2%4:2!>782'4(!2!'5#5:5'5!;2!82!#2=&;2:282!2#5?! 90##$:3;<;#=43;>2#(74#!1&1>6<23?8#,289!4!:7!;2:2#5!'<#9=9#9=9!&!'<#48&!2:2!4!8&!8<!5!:7! '5#5=7=7!#42!;2!82!>2=2>2=2!'5#582'4?! M0#!1&171>1#*474&1#!1&13?<?#&-K4&48#!1&171>1#2#76#5474&1#31&231&2# 71#76#3;5;>474#>4&4A274#K634>2## 54#3?#4743;>2#&GK4&4#?#>1&1>474#&240# /D0##!1&131<1>;4#!;4>4748#,289(!'5#585=5'92(!=54=54(!2!'5#5>5:5>5:5!4!:7! #<>2#2!'2#2%4:2!>782'4!:5!:7!>2>2!2!;&!:7! '29;7:2!#585#2!;2!8A=7!;&!8A42!2#5!#2:2?! Pakuhi 1: He Kiʻina Haku Moʻohaʻawina 60

69 Ka Huakaʻi Haku Moʻohaʻawina ʻO ke kaʻina hana i loko ka Pakuhi 1 o luna aʻe, ua hiki ke noʻonoʻo ʻia he huakaʻi aʻo no ke kumu nāna e hoʻohana, ʻoiai, ma ka hoʻohana maoli ʻana e hoʻonui ʻike ai, e nanalu ai no ke kuanaʻike, a e hoʻākea ai i ke kuanaʻike no nā kumuhana a me nā ʻike aʻo paha 72 i paʻa mua. I mea hoʻoikaika i ka ʻike hoʻohana no ke kiʻina, i loko o kēia māhele e kūkā ʻia ai nā manaʻo hoʻokele ʻanuʻu hana o ke kiʻina haku moʻohaʻawina. E wehewehe mua ʻia ke ʻano o ka hana e lawelawe ʻia, e hōʻike ʻia ke ʻano o ka hua e noʻonoʻo ʻia ma kēlā me kēia ʻanuʻu hana. E hāpai ʻia he mau manaʻo no ka waiwai o ia ʻanuʻu hana, a me nā pōʻaiapili ʻokoʻa e ʻike ʻia ai ka pōmaikaʻi hoʻokō. E hoʻopili kikoʻī ʻia ka waiwai o ka ʻanuʻu hana i ka pōʻaiapili hoʻokō pahuhopu kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. 1. Noiʻi Hoʻokamaʻāina ʻO ka hana mua ma ka huakaʻi haku moʻohaʻawina, ʻo ia ke kamaʻāina pono ʻana i nā pahuhopu hoʻonaʻauao o ka honua kula. ʻOiai ʻo ia ka paepae ʻike a me ke kuanaʻike e kūkulu ʻia ai nā hana a pau o ka honua kula, ʻo ia pū ke kahua kuamua o ka hoʻokō kuleana hana no ke kumu. (ʻO nā kuleana aʻo, he hoʻokahi wale nō ʻaoʻao ia o ke kuleana kumu, ʻo ia naʻe ka ʻaoʻao nui o ke kuleana e koʻikoʻi ai ka ʻike paepae hoʻonaʻauao.) I ke kamaʻāina lawa ʻana ma ia pae, e hoʻomaka ka noiʻi kikoʻī i ke kahua ʻike koina a i nā hopena aʻo kūhelu no ka pae aʻo a me ka maʻiʻo papa e haku ʻia ai ka moʻohaʻawina piha. ʻO kēia noiʻi ʻana, he noiʻi i loko o nā palapala kūhelu wale nō no ka ʻike no ka pae a me ka maʻiʻo o ka papa e aʻo ʻia. ʻO ke kamaʻāina ʻana ma kēia pae, ma o ka hoʻopaʻa ʻana i ka ʻike piha o: 1) ka ʻōwehe papa kūhelu, 2) nā anahoʻohālike papa kūhelu, 3) nā mākau kūhelu, a me 4) nā kumuhana haʻawina kūhelu. No ka ʻōwehe papa, ʻo ka maʻamau ma lalo o ka ʻŌnaehana Hoʻonaʻauao Aupuni o Hawaiʻi, ʻaʻole loaʻa nā ʻōwehe papa no nā pae aʻo o ke kula haʻahaʻa. No nā papa kula waena a kula kiʻekiʻe naʻe, palapala ʻia kekahi mau manaʻo hoʻokele kuanaʻike aʻo a koina papa i loko o ka Authorized Courses 72 ʻike aʻo: nā kumuhana a me nā ʻikepili a pau e pono e aʻo a ʻike ʻia ma ke aʻo ʻana i nā haʻawina papa. 61

70 and Code Numbers (ACCN) Course Description Guide na ke Keʻena Hoʻonaʻauao o ke Aupuni. Penei ka wehewehena kuleana e hoʻohana ʻia ai ka ACCN: This Authorized Courses and Code Numbers (ACCN) Course Description Guide provides an overview to the official program of studies for students in the public high and intermediate/middle schools of Hawaii. While approved courses cumulatively address state standards, schools must design a specific program of studies that meets students needs while making maximal use of available resources. 73 ʻO ia hoʻi, he palapala manaʻo hoʻokele laulā kēia no nā papa i ʻāpono ʻia ma nā kula o Hawaiʻi nei, a he mau manaʻo hoʻokele laulā wale nō e hoʻokoe nei i ke kūkulu papa haʻawina, nā moʻohaʻawina, a me nā ʻōpaʻa haʻawina na kēlā me kēia honua hoʻonaʻauao. Ma ke kamaʻāina naʻe i kēia palapala e kamaʻāina pū ai i ke kiʻina, a laila, i nā manaʻo kikoʻī e kūkulu ʻia ai ka moʻohaʻawina papa, ʻoiai, he manaʻo hoʻokele ko ka ACCN no ia hana: STANDARDS-BASED ACCN Each course in the ACCN identifies a set of course standards. The course standards are not displayed in this ACCN Course Description Guide or in the SESS, but are identified in other HIDOE documents. Course standards consist of both Hawaii Content and Performance Standards (HCPS III) and Common Core State Standards (CCSS). Appropriate General Learner Outcomes (GLOs) are also associated with some courses. The course standards set minimum expectations for the course and must be addressed, i.e., students should be provided with multiple opportunities to learn and attain the course standards. Teachers may also incorporate and address additional goals and objectives in the course. 74 No laila, ʻoiai he mau anahoʻohālike ko ka papa no loko mai ia o ka Hawaii Content and Performance Standards III, ke Common Core State Standards, a me ka General Learner Outcomes, he kuhi ia i nā palapala koʻikoʻi e hoʻomau ai i ka noiʻi hoʻokamaʻāina. Aia i loko o kēia mau palapala ʻekolu nā anahoʻohālike mākau, maʻiʻo, a ʻano kanaka kahua aʻo no ka papa Hawaii State Department of Education, Authorized Courses and Code Numbers (ACCN) Course Description Guide (State of Hawaii: Office of Curriculum, Instruction and Student Support, 2011), foreword. 74 ibid., ʻOiai ʻo kēia mau anahoʻohālike ke kahua aʻo, he mea koʻikoʻi ka manaʻo o ka paukū hope o ka puanaʻī o luna: ʻo ia mau koina papa, ʻo ia ka pae koina haʻahaʻa e hoʻokō ai. ʻOiai loaʻa nō ia ʻōlelo 62

71 ʻOiai ʻo kekahi kiʻina kaulana o ka noiʻi kumu, he ʻimi a he ʻohi palapala me ka hoʻāhu pū no kēia mua aku ( a hoʻohana ʻole maoli), ʻo ka hana noiʻi ma kēia kiʻina, he pono kona makaʻala maikaʻi ʻia, ʻoiai, ua hiki ka ʻāpiki. Inā lilo ka hana noiʻi hoʻokamaʻāina i hana e ʻohi wale ʻia ai nā palapala kūhelu o ka papa a hoʻonoho wale ʻia ma ka hakakau puke, ʻaʻole ana waiwai ma ka haku moʻohaʻawina. Inā naʻe, e lilo ia he hana kia piha e aʻo maoli ai a e hoʻohana maoli ai, he waiwai loa ka ʻike e loaʻa ana i loko o ka haku moʻohaʻawina ʻana. A no laila, e hoʻomanaʻo ʻia ma kēia ʻanuʻu mua o ka hana: e komo i ka noiʻi hoʻokamaʻāina i mea e kamaʻāina ai, ʻaʻole hoʻi i mea e noiʻi wale ai. Ke pau ia māhele o ka noiʻi ʻana, he pono ke kilo ʻana i ka ʻike kikoʻī i paʻa mua a i paʻa ʻole paha, a e lilo ʻo ka hoʻonui ʻike no nā kumuhana maʻiʻo ka māhele ʻelua o kēia noiʻi hoʻokamaʻāina ʻana. Ma kēia noiʻi ʻana, he pono ka ʻohi ʻana i ka ʻikepili a pau e pono ai ke kō o nā anaʻike kūhelu, a me ka ʻikepili a pau e pono ai ke kahe maikaʻi o ke aʻo ʻana. ʻOiai ʻokoʻa kēlā me kēia kanaka, ʻo ke kiʻina noiʻi e koho ai, ua hiki pū ke ʻokoʻa aku pēlā. I loko naʻe o ka hiki ke ʻokoʻa, ke pau ka noiʻi hoʻokamaʻāina, pono ʻo ka hopena he like: ʻo ke kamaʻāina i ke au nui a me ke au iki o nā koina a me nā hopena aʻo kūhelu o ka papa. He maikaʻi pū ka loaʻa o ka palapala kakaha, a he mau palapala kakaha nō paha, i kūkulu a i hoʻonohonoho ʻia ma ke ʻano kūpono pilikino e hoʻohana hou ai kēlā me kēia i loko o ka haku moʻohaʻawina ʻana; no kekahi, he hoʻonōhie paha i ka ʻōlelo; no kekahi aku, he hōʻuluʻulu, he hoʻohui, a he hoʻokaʻawale manaʻo paha; no kekahi, he hoʻonohonoho ʻokoʻa wale nō i ka nānaina o ka palapala; a no kekahi paha, he unuhi pau loa i ka ʻōlelo ʻokoʻa i mea e mōakāka leʻa ai. ʻO ka mea nui, ʻaʻole hala a loli paha kekahi o nā hopena aʻo no loko mai o nā manaʻo kuamua kūhelu i kilo ʻia. I loko nō paha o ka ʻokoʻa o kona kino, he koʻikoʻi ka mālama o kēia huahana koina hou i nā hopena aʻo papa kūhelu a pau i noiʻi mua ʻia. ʻO kekahi papa helu huahana, ʻo ia ka papa helu piha o nā ʻike aʻo a pau e pono ai a e pono ai paha ke aʻo ʻana a kō nā koina kūhelu a pau o ka papa. ma ka ACCN, ʻaʻole nō pinepine ka lohe ʻia o kēia manaʻo ma ka walaʻau ʻana no nā anahoʻohālike. E ʻike ʻia ka mea nui o kēia manaʻo i loko o ka kūkā ʻana no ka moʻohaʻawina piha ma ka ʻanuʻu hana ʻewalu. 63

72 Ma ka noiʻi ʻana i ka waiwai o ke anahoʻohālike ma ka hoʻonaʻauao haumāna, ua lohe hou ʻia ke koʻikoʻi o ka manaʻo hoʻokahi i kupu pinepine i loko o kēia pepa: e hoʻomaka ka hoʻolālā no ka haʻawina ma ke kilo i ka hopena o ke aʻo: When golfers swing their golf clubs, they know where to aim toward the flag in the next hole. Pilots file flight plans before getting permission to leave the ground. Successful gardeners plan for a new season, knowing what they want their garden to look like. It seems obvious that reaching a destination is easier if you know where or what it is. Unfortunately, this information about what the learning looks like isnʻt always communicated to students. Many students turn up in our classrooms every day and try to do their best without knowing what they need to learn they have neither a flag, a flight plan, nor a vision of success. If students donʻt know what they are to learn and what it can look like, they are handicapped and their success is at risk. 76 Ma ka hoʻohālike i ka ʻoihana kumu me nā ʻoihana hou aku, ua ahuwale i kinohi ka waiwai o ke kūkulu pono ʻana i nā pahuhopu me ka hopena. He ahuwale pū ke kuleana koʻikoʻi ke anahoʻohālike i loko o ka hoʻākāka i nā hopena aʻo no ke kumu nona ke kuleana aʻo a no ka haumāna nona ka hopena aʻo. ʻOiai kohu pili ʻole paha ka hana ma kēia ʻanuʻu ma ka hoʻokō i nā pahuhopu hoʻonaʻauao kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, he pili nō naʻe. I loko nō o ka helu ʻole ʻia o ka hoʻokō anahoʻohālike mokuʻāina, he pahuhopu o ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, he honua hoʻonaʻauao aupuni ke kula ʻo Nāwahī i loko o ka ʻŌnaehana Hoʻonaʻauao Mokuʻāina e hoʻokele ʻia nei e nā koina anahoʻohālike. Hiki ke nui loa nā kumuhana kūkā no ka ʻŌnaehana Hoʻonaʻauao Mokuʻāina, a oki loa no ka ʻōnaehana anahoʻohālike e noho mana nei ma luna o ka hoʻonaʻauao ma Hawaiʻi nei. ʻO kekahi manaʻo naʻe e noʻonoʻo ai, ʻo ia kēia: ʻo ka ʻōnaehana anahoʻohālike, he ʻōnaehana nui loa ia i komo ai nā kānaka lehulehu no ka honua nei a puni i mākaukau ma nā ʻano ʻike ʻoihana a ʻike hoʻonaʻauao like ʻole. ʻOiai pēlā, he hilinaʻi koʻu i ka hiki ke noʻonoʻo ʻia he hua ia ʻōnaehana i kumu i loko o ka ʻike waiwai, a e kūpono ana he kahua paepae haʻahaʻa loa o ka ʻike e pono ai kā kākou poʻe ʻōpio ʻōlelo Hawaiʻi. ʻOiai ʻaʻole au manaʻo ua lawa ia mau anahoʻohālike e kō piha ai nā pahuhopu kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, he wahi ia e hoʻomaka ai ka hana haku moʻohaʻawina. Inā e kiʻi ikaika ʻia ka 76 Anne Davies, Making Classroom Assessment Work (Canada: Hignell Printing Limited, 2000),

73 ʻōnaehana anahoʻohālike i kahua e kūkulu aʻe ai ke kumu lumi papa, he pōmaikaʻi wale nō ko ka papahana, ʻoiai: 1) e kō ana nā pahuhopu hoʻonaʻauao a ka Mokuʻāina e koi nei, a he puka lanakila ia o ka honua hoʻonaʻauao kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi i ka maka o ka mokuʻāina; a 2) e loaʻa ke kumuwaiwai kahua e hoʻomaka ai ke kumu kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi i ka haku moʻohaʻawina e hua mai ai nā hopenaaʻo a ma ʻō aku o ko ka Mokuʻāina i mea e kō ai nā pahuhopu o ke kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. 2. Noiʻi Kaiaʻōlelo Mauli Ola Hawaiʻi ʻOiai, he kaiaʻōlelo ka honua hoʻonaʻauao, a ʻoiai, ʻo ke KHMO ke kālaimanaʻo kahua o ia honua, ʻo ka ʻanuʻu noiʻi kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi paha ka hana koʻikoʻi ma ka hōʻokoʻa ʻana i ka moʻohaʻawina maʻamau mai ka moʻohaʻawina kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. ʻO ka hana nui ma kēia ʻanuʻu, ʻo ia ka noiʻi ʻana i nā anaʻike kūhelu a i nā kumuhana aʻo a pau o ka papa i loko o nā kumuwaiwai Hawaiʻi like ʻole o ke ʻano kuʻuna a o ke ʻano hou nō paha. I mea hoʻi kēia noiʻi ʻana e naʻauao hou aʻe ai a e naʻauao piha ai ke kumu no kāna kumuhana aʻo ma ka pōʻaiapili o ka ʻōlelo, ka mōʻaukala, a me ke kuanaʻike hoʻi o ko Hawaiʻi. ʻO ka lako o ke kumu kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi i kēia ʻano ʻike ma kekahi ʻano piha kāʻokoʻa, he kōkua nui ma ka hoʻokaiaʻōlelo ʻana, a ma ka hoʻomauli ola ʻana a ikaika loa ke aʻo kaiʻāolelo mauli ola o ka honua kula. ʻO ka hana, he noiʻi piha i nā ʻike aʻo (anaʻike) koina kūhelu (mai ka ʻanuʻu 1) a pau o ka papa i loko o nā kumuwaiwai Hawaiʻi. E ʻohi ʻia nā ʻōlelo e pono ai a e kōkua ʻia ai ke aʻo ʻana i ia ʻike ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, e ʻohi pū ʻia ka ʻikepili e pono ai ke kūkulu ʻana i ke kuanaʻike kuʻuna a Hawaiʻi o ka ʻike aʻo, a e hoʻopili hou ana i ka ʻike i ka haumānanā ma ke ʻano kahukahu mauli. I loko o kēia noiʻi ʻana i ke kumuhana, he pono pū ke kālailai ʻana i ka piha, a me ka lawa o nā koina kūhelu ma ke aʻo kūpono ʻana i ka ʻike ma luna o ka paepae ʻike he Hawaiʻi. Inā ʻaʻole lawa, he pono ka pākuʻi ʻana i nā kumuhana aʻo a ʻike aʻo hou aku i loko o ka papa helu i paʻa mua, a he pono ka noiʻi piha me ka hoʻonui ʻike piha no ia mau kumuhana pū kekahi. ʻO ia hoʻi, inā hoʻomaka ke aʻo ma kahi ʻano ʻē ma ke kuanaʻike Hawaiʻi, e pākuʻi ʻia he (mau) kumuhana kau mua. Inā paha he pōʻaiapili ko ke kumuhana e aʻo ʻia ai he haʻawina kuʻuna no ke kumuhana, e hoʻokomo ʻia ia kumuhana haʻawina he 65

74 haʻawina keu ma kahi launa o kona manaʻo. A inā paha ʻano ʻē ke kahe o nā kumuhana haʻawina, e hoʻokake ʻia nō ke kaʻina aʻo a kū i ka manaʻo mauli ola o ke aʻo ʻana. Ma ke kālailai a me ka hakuloli ʻana i ke kahua ʻike penei, he pono paha, i kekahi manawa, e komo pū i loko o ka noiʻi ʻana. ʻO ia noiʻi ʻana, ua hiki he noiʻi kumuhana kikoʻī, a i ʻole, he noiʻi kālaimanaʻo paha. ʻO ka ʻokoʻa o kēia mau ʻano noiʻi ʻelua, ua hiki ke hoʻomauli ola ʻia ka ʻike aʻo ma ka noiʻi ʻana i kekahi kumuhana haʻawina kikoʻī. Ua hiki pū ke hoʻomauli ola i ka huakaʻi aʻo ma ka noiʻi ʻana i nā kālaimanaʻo no ke kumuhana. ʻO kekahi manaʻo no ka noiʻi ma kēia ʻanuʻu hana, ʻaʻole ia he ʻano noiʻi hoʻokamaʻāina e ahuwale loa ai ka huahana. ʻAʻole nō pili kēia noiʻi i kekahi palapala kikoʻī i ahuwale mua kona pili i ka papa a i ʻole i ke kumuhana aʻo paha. He noiʻi naʻe kēia i loko o nā kumuwaiwai ʻōlelo, kuanaʻike, a kumuhana Hawaiʻi nō paha, i mea e ʻohi ʻia ai nā kumuwaiwai haʻawina mauli like ʻole a pau i hiki ke pili ma kekahi ʻano waiwai i ke kumuhana aʻo o ka papa. ʻO kēia mau kumuwaiwai e ʻimi a e ʻohi ʻia, e lilo ia ʻo ia nā haʻawina hoʻonui ʻike ʻōlelo Hawaiʻi, pili ʻuhane Hawaiʻi, ʻike kuʻuna Hawaiʻi, a me ka lawena Hawaiʻi e hoʻomauli-ola ana i ke aʻo ma ka haʻawina o kēlā ʻano kēia ʻano kumuhana haʻawina ʻokoʻa. ʻO ka hoʻoikaika ʻana i ka mauli ma kēia ʻanuʻu hana, he hiʻohiʻona koʻikoʻi loa e maliu ai ma ka noʻonoʻo ʻana i nā moʻohaʻawina o ia ʻano honua hoʻonaʻauao. He pono ka ʻimi me ka hoʻōla mau i nā pōʻaiapili aʻo e hoʻokele ana i ka haumāna ma ka hoʻoikaika i kona ʻike pili ʻuhane Hawaiʻi, i kona ʻike ʻōlelo Hawaiʻi, i kona ʻike lawena Hawaiʻi, a i kona ʻike ʻike kuʻuna Hawaiʻi. He pono pū ka ʻimi mau i ka hoʻopili i ke aʻo haumāna. Ma nā manaʻo e pili ʻeʻehia ai ma ka piko ʻī, e pili ʻoluʻolu ai ma ka piko ʻō, a e pili ehuehu ai ma ka piko ʻā ma nā haʻawina hakuhia e hoʻohua mai ana i nā ʻano hua haku kūpono o ka wā i hala, o ka wā e kū nei, a no kā wā e hiki mai ana. ʻO ka pahuhopu nui naʻe o nā haʻawina KHMO, ʻo ia hoʻi, ke aʻo ʻana a ikaika kēlā me kēia lālā o ka honua kula ma ka ʻike i kona kuleana kahukahu mauli Hawaiʻi iho, a i ka mauli pū o ka pūʻulu honua. Inā kō ia pahuhopu, lilo ka honua kula he kīpuka mauli ola maoli no ka haumāna a me nā kamaliʻi e pili pū ana, a he honua ao holoʻokoʻa mauli ola no nā kānaka makua a pau e komo pū mai ana ka lima i ka lawelawe i ka hana hoʻōla mauli Hawaiʻi ma ia honua.ʻoiai he pahuhopu koʻikoʻi hou aku ke ola o ka ʻōlelo Hawaiʻi, ma 66

75 kēia ʻanuʻu hana e hōʻoia ʻia ai ka lawa o ka ʻike ʻōlelo, nā kumu waiwai ʻōlelo, a me ka mākaukau ʻōlelo e pono ai ka mālama a me ke kō o kēia pahuhopu ma nā hana a pau o ke aʻo ʻana i ka papa. Inā paha he nele, he pono koʻikoʻi ke noiʻi e ka ʻohi hou aku i ka ʻike e pono ai. ʻOiai ʻo ke KHMO ke kahua hoʻonaʻauao o kēia ʻano hoʻonaʻauao ʻana, he mea waiwai ma kēia ʻanuʻu hana ka noiʻi ʻana i nā anaʻike Nā Honua Mauli Ola a me nā Ala ʻIke Mauli Ola. 77 ʻO kēia mau palapala, he mau palapala anahoʻohālike ke ʻano e kōkua ana i ke kumu ma ka hoʻopaʻa i nā pahuhopu hoʻonaʻauao, nā hopena aʻo hoʻi, e mauli ola ai kona honua aʻo a me kāna mau haʻawina aʻo. ʻOiai ʻaʻole ʻo kēia he koina kūhelu e pono ai ka papa, a ʻaʻole ia he ʻanuʻu hana e pono loa ai ka holomua pono o ke kūkulu moʻohaʻawina, he waiwia no kona ma ke kūkulu kuanaʻike a no ka hoʻopaʻa pahuhopu hikiāloa; ua hiki naʻe ke kiʻi i ka pahuhopu mai kekahi kumuwaiwai, ʻaʻole ʻo kēia mau palapala wale nō kai kūkala i nā pahuhopu Hawaiʻi a mauli ola, no laila, ʻaʻole makemake e hoʻohāiki. ʻO ka huahana e loaʻa ma hope o ke kālailai, ka hoʻopuʻipuʻi, ka hoʻokaʻina hou, a me ka hoʻomauli ola ʻana i ke kahua koina o ka papa, ʻaʻohe ona kino paʻa. He mau papa helu piha naʻe ia o nā anaʻike kuʻuna, o nā ʻike maʻiʻo kumuhana haʻawina a pau e aʻo ʻia, a o nā mākau a pau e pono e aʻo a e hoʻomaʻamaʻa ʻia i loko o ka holo o ka papa. ʻO ia mau papa helu, e hōʻoia ana i ke kū mua o ka moʻohaʻawina i nā koina kūhelu, a e hōʻoia ana i ke kū o ka moʻohaʻawina i nā manaʻo o ke KHMO. ʻO ka waiwai o kēia ʻanuʻu hana, ʻo ia kona ikaika loa ma ka ʻimi ʻana i nā pahuhopu o ka wā aʻo Hoʻopili o ke kiʻina Moenahā. ʻO ka pahuhopu nui o kēia wā aʻo, ʻo ia ka ili o ka ʻike no mua mai ma ka naʻau a ma ke poʻo hoʻi o ke kumu. Ma kēia ili ʻana e pili hou aku ai ko ka haumāna ʻike me ko kāna kumu, a ʻo ka hana kālailai, noiʻi hou, hoʻopuʻipuʻi, a hakuloli i ka ʻike aʻo papa ma luna o nā manaʻo kuʻuna, he pōʻaiapili ola ia e pili hou aku ai ka ʻike kumu i ka ʻike o nā kūpuna. He pōʻaiapili hoʻonui ʻike hou aku e hōʻoia ana i ka manaʻo kaulana, ʻaʻohe wā e pau ai ka ʻimi naʻauao, ʻoiai, ʻo ke kanaka naʻauao he haumāna mau. 77 Native Hawaiian Education Council, Nā Honua Mauli Ola: Hawaiʻi Guidelines for Culturally Healthy and Responsive Learning Environments (Hilo, Hawaiiʻi: Ka Haka ʻUla o Keʻelikōlani, 2002). 67

76 Ke ʻole kēia ʻanuʻu hana, he ʻole pū paha ke komo o nā haʻawina mauli ola ma ke kahua ʻike aʻo o ka papa. Inā hoʻi e hoʻohana ʻia ka moʻohaʻawina papa e komo ʻole iki ai ka haʻawina mauli, ʻaʻohe kō o nā pahuhopu kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. Inā naʻe kālailai maikaʻi ʻia ke kahua ʻike kūhelu a me kona pili i loko o ke ola o ka mauli o ka haumāna, a hakuloli ʻia ke kahua ʻike i ʻoi aku kona ākea e komo ai nā haʻawina mauli, e pili hou ana ka ʻike aʻo i ke ola o ka haumāna ma ka maʻiʻo a ma ka mākau paha. Ke aʻo pēlā, e lilo ka haʻawina he mana ikaika i loko o ke kahukahu ʻana i ka mauli Hawaiʻi o ka haumāna, o ka papa, a o ka honua hoʻonaʻauao a puni. 3. Hoʻoholo Au Manaʻo ʻO ka hana nui ma kēia ʻanuʻu hana, ʻo ka nānā pono ʻana i ka papa helu o nā ʻike aʻo a pau i ʻohi a i hoʻonoho ʻia, me ka hoʻoholo hoʻi i manaʻo nui e kia piha ai ke aʻo a pau o ka papa. ʻO kēia manaʻo nui, e lilo ia, ʻo ia ka mākia o ka papa me ka manaʻo ʻīkoi hoʻi e kūkulu ʻia ai nā haʻawina aʻo a pau, a me nā pōʻaiapili kūkā a pau o ka papa. ʻO ka manaʻo nui e pono e hoʻoholo ʻia, ʻo ia ana ke au manaʻo kahua e hoʻopili ana i ke kumuhana laulā o ka papa me nā ʻike aʻo kikoʻī e pono e ili ma luna o ka haumāna. Pono ʻo ke au manaʻo, he manaʻo i lawa kona laulā e hoʻopili ʻia ai ka ʻike aʻo a pau me nā mākau a pau e hoʻonoho ʻia i loko o nā haʻawina. ʻO ko kēia au manaʻo nānā ʻana, he hoʻokahi huaʻōlelo a he mau huaʻōlelo pōkole paha. Ma kēia ʻanuʻu hana, he pono ka hoʻokolohua ʻana he mau au manaʻo, a ma ka pākahi e kālailai ʻia ai ke kūpono o kēlā me kēia ma ka ikaika o kona pili i nā ʻike aʻo me nā mākau. Inā he pilina ko ka nui o nā ʻike aʻo a mākau, he au manaʻo kūpono paha ia. A inā ʻaʻole pili maikaʻi, a ʻaʻole paha hiki ke kaʻa kekahi mau ʻike aʻo a mākau i loko o ia au manaʻo, ʻaʻole paha ia he manaʻo nui maikaʻi. Ke koho ʻia ke au manaʻo o ka moʻohaʻawina, ʻo ia ka hua o kēia ʻanuʻu hana. ʻO ke kuleana o ke au manaʻo, ʻo ia hoʻi, he hoʻokele i nā hiʻohiʻona a pau o ka hoʻolālā, ka hoʻomohala, me ke aʻo i mea hoʻi e launa maikaʻi ai a e kahe maikaʻi ai ke aʻo a ka haumāna. I loko o ka huakaʻi aʻo o ka Moenahā, ʻo kēia ʻanuʻu hana ka hoʻomaka o ka wā aʻo Hoʻohana, e kālailai ʻia ai ka ʻike noiʻi a pau i ʻohi ʻia, a e hoʻomaka ʻia ai ka hoʻohua ʻana i nā hiʻohiʻona like ʻole o ka moʻohaʻawina. 68

77 ʻO ke ʻano o nā manaʻo i hiki ke hoʻopili ʻia i nā ʻike aʻo he nui, e like hoʻi me ka ʻike e helu ʻia i loko o ka HCPSIII, ʻo ia nā manaʻo nui i hiki ke hoʻokele i ke au manaʻo haʻawina. No ka laulā o ia mau manaʻo, he mau manaʻo pili maʻamau i ke ola kanaka ʻana. ʻOiai pēlā, ʻo ka hoʻopaʻa mua ʻana i ia ʻano manaʻo, ʻo ia ke kia o ka moʻohaʻawina e hoʻoholo a e kūkulu ʻia ai nā hiʻohiʻona a pau o ke anakuhi, ʻo ia ka pōʻaiapili mua i loaʻa i ke kumu no ka hoʻomauli ola ʻana i ka moʻohaʻawina a kū i nā pahuhopu o ke kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. ʻOiai paha i hiki ke noʻonoʻo ʻia he mea liʻiliʻi wale nō kēia ma ka huahana piha, ʻo kona koʻikoʻi i loko o ka hoʻokahua ʻana i nā manaʻo hoʻokele, e ʻike ʻia ma ka holo o ka hana a ma ka holo o ka wā i loko o ka hana. 4. Hoʻomāhele Kumuhana Haʻawina I ka wā e paʻa ai ke au manaʻo o ka moʻohaʻawina, e ahuwale ana i ke kanaka hoʻolālā ke ʻano o ka ʻike i hiki ke aʻo like ʻia, a me ke ʻano o ka ʻike e pono e aʻo kaʻawale ʻia. I ka hapanui o ka manawa, ma muli hoʻi o ke au manaʻo, e ʻike leʻa ʻia nā pūʻulu ʻike nona nā palena kūlohelohe, a e hiki ana ke huki i ia mau pūʻulu aʻo mai loko mai o ka papa helu o nā ʻike aʻo a pau i mea hoʻi e hoʻonohonoho ʻia ai ke kaʻina aʻo e hahai kūpono ana i ke au manaʻo. Inā naʻe ʻaʻole nō ahuwale nā pūʻulu ʻike, a laila, he pono ke kālailai ʻana i nā ʻike aʻo a pau ma luna o ke au manaʻo, a e hoʻopūʻulu aku i nā ʻike aʻo e pili like ana a e hahai like ana paha i ke au manaʻo ma kekahi ʻano. I loko nō o ke kiʻina e hoʻohana ʻia ma ka wae i nā pūʻulu ʻike, ke pau ia wae ʻana, he pono ke kilo ʻia ka ʻike o kēlā me kēia pūʻulu e huki a e haku ʻia ai he inoa kumuhana haʻawina no nā pūʻulu ʻike pākahi. ʻO ka hana hope, ʻo ia ka hoʻonoho ʻana i ke kaʻina e aʻo ʻia ai ia mau pūʻulu ʻike like. ʻO ka manaʻo hoʻokele no kēia hana, ʻo ia ka hoʻonoho ʻana ma ke kaʻina e alakaʻi ana i ka haumāna ma ka hōʻea i ka ʻike piha no ke au manaʻo, he ʻike mōakāka piha ma ka pau ʻana. Ke pau ka wae pūʻulu ʻike aʻo, ke kapa ʻana, a me ka hoʻonoho kaʻina aʻo ʻana, e loaʻa paha he pakuhi kōlamulamu e hoʻokaʻawale ana i nā pūʻulu ʻike aʻo ma ke kaʻina aʻo i hoʻoholo ʻia e ʻike ahuwale ʻia ai ka inoa kumuhana haʻawina, nā ʻike aʻo pākahi, a me nā palena o kēlā me kēia pūʻulu ʻike aʻo. 69

78 ʻOiai ʻo kēia ka ʻanuʻu hana e koʻikoʻi ai hoʻi ka hoʻonohonoho ma kekahi ʻano, ʻo kekahi waiwai o ka hana ma kēia ʻanuʻu, ʻo ia ke kumu ʻana o ke anakuhi moʻohaʻawina. ʻO kekahi waiwai, ʻo ia hoʻi ka paʻa o nā kino ʻike e lilo ana, ʻo ia nā ʻōpaʻa haʻawina. ʻO ka waiwai kiʻina aʻo hoʻi, e hoʻomau ana ia i loko ka wā aʻo Hoʻohana. ʻOiai he hana wae a hoʻonohonoho hoʻi kēia, ʻaʻole i loko o ia hana ka hoʻokō ʻia o kekahi pahuhopu hoʻonaʻauao kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. Eia naʻe, ʻoiai, he mau hana kēia e hoʻokele ʻia ana e ke au manaʻo, ʻo ke ʻano e wae ʻia ai ka ʻike aʻo a e hoʻopūʻulu ʻia ai, ua hiki nō ke hahai a hoʻoikaika ʻia ma luna o nā manaʻo kuʻuna, a ma ia hana ʻana, he pōʻaiapili hou aku kēia e mauli ola hou ai ka moʻohaʻawina. 5. Hoʻokuanaʻike Kumuhana Haʻawina ʻO kēia ʻanuʻu hana ka hana koʻikoʻi loa o ka haku moʻohaʻawina kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. ʻO ka hana mua, ʻo ia ka hoʻomanaʻo ʻana i ke au manaʻo, ʻo ia ke kia piha o nā hiʻohiʻona a pau o ka moʻohaʻawina. A laila, he pono ke kamaʻāina piha i nā ʻike aʻo i loko o kēlā me kēia pūʻulu ʻike kaʻawale. He kōkua ka nānā pākahikahi ʻana i nā pūʻulu ʻike aʻo no kekahi wā i mea e kamaʻāina ai, a laila e hoʻomaka i ka hana. Ke kamaʻāina i ka ʻike aʻo o ka pūʻulu mua, e kālailai ʻia ka pilina o ia pūʻulu ʻike i ke au manaʻo. ʻO ia hoʻi, e haku ʻia he ʻōlelo pōkole wale nō e wehewehe ana i ka pilina i waena o ka pūʻulu ʻike aʻo me ke au manaʻo. ʻO ia ʻōlelo pōkole, pono i loko ona ke kuanaʻike e aʻo ʻia ai a e hoʻokele ʻia ai nā haʻawina a pau o kēlā pūʻulu ʻike aʻo ponoʻī holoʻokoʻa. E lilo ana ia ʻōlelo he uapo e ʻike ai ka haumāna i ke ola o ke au manaʻo i loko o ka pōʻaiapili kikoʻī o ka pūʻulu ʻike aʻo nona ia ʻōlelo. E haku ʻia he ʻōlelo hoʻokuanaʻike no kēlā me kēia pūʻulu ʻike aʻo. Ke hoʻomaka ka haku ʻia o ka ʻōlelo hoʻokuanaʻike ʻelua, he mea nui ka hōʻoia ʻana i ka pili o kekahi i kekahi ma ke kahe o ka manaʻo me ka ʻōlelo hoʻokuanaʻike mua iho nei. He kōkua ka hoʻohana i nā pilinaʻōlelo like, nā huaʻōlelo hoʻokahi, a me nā manaʻo like. E kūkulu hoʻi i nā ʻōlelo ma ke kūkulu i ka lauana like o nā ʻōlelo, a e hakuloli wale i ka ʻōlelo e hōʻike ana i ka pili ʻokoʻa o kēlā me kēia pūʻulu ʻike i ke au manaʻo nui. 70

79 Ma ka pakuhi i palapala ʻia ai nā pūʻulu ʻike aʻo like, e hoʻonoho i ka ʻōlelo hoʻokuanaʻike ma kekahi ʻano e pili ahuwale ai ia i kona pūʻulu ʻike aʻo ponoʻī. ʻO ka hua o kēia hana, he mau ʻōlelo pōkole, he mau ʻōlelo lauana, he mau ōlelo uapo e hōʻike ana i ka pilina o ka pūʻulu ʻike aʻo i ke au manaʻo o ka moʻohaʻawina. ʻO ka waiwai o ka manaʻo hoʻokuanaʻike ma ka moʻohaʻawina, ʻo ia ka waiwai like o ke au manaʻo. ʻOiai naʻe he pili kikoʻī ka hoʻokuanaʻike i ka pūʻulu ʻike aʻo, a i ka ʻōpaʻa haʻawina hoʻi ma hope aku, ua ʻoi aku kona mana ma ka hoʻokele i nā haʻawina a me ke aʻo o ka haumāna. ʻO kona kuleana i loko o ka moʻohaʻawina, ʻo ia ka hoʻopili ʻana i ka ʻike aʻo i ke ola o kānaka ma ke kīpapa ʻana i ke kuanaʻike no ka haʻawina. Inā noʻonoʻo nui ʻia, a hoʻohana maikaʻi ʻia, hiki ke lilo ʻo ka haʻawina a me nā kumuwaiwai kuanaʻike he waiwai loa ma ke aʻo. Inā naʻe ʻaʻole, ʻaʻole paha e haʻo ʻia. Ma ka Moenahā, he hoʻomau kēia i ka hoʻohua ʻana i nā māhele moʻohaʻawina, a he hoʻomau hoʻi i loko o ka wā aʻo Hoʻohana. ʻOiai ʻo kekahi māhele nui o ke KHMO ka ʻike ʻana o ka haumāna no ia mea ʻo ka mauli Hawaiʻi i loko pono ona, he mea nui ke kūkulu kuanaʻike ma ka hoʻolako ʻana i nā mākau a me ka ʻike e kō ai. Inā lawe ikaika ʻia kēia ʻanuʻu hana a kūkulu ikaika ʻia nā pilina kuanaʻike a au manaʻo, e lilo maoli kēlā me kēia haʻawina o ka honua hoʻonaʻauao he mau haʻawina e kahukahu ana i ke kuanaʻike e pono ai ka lana a me puka o nā ʻōpio ma nā pōʻaiapili hoʻonaʻauao like ʻole e komo ai. 6. Hoʻopaʻa ʻAlemanaka Aʻo Ma kēia ʻanuʻu hana, e kālailai pono ʻia ka pūʻulu ʻike aʻo a me kona mau manaʻo hoʻokele e pono e hoʻokō ʻia. Ke kamaʻāina piha, e hoʻoholo ʻia ka wā e pono ai ka hōʻea o ka haumāna i ka paʻa o ka ʻike. He kōkua, i kekahi manawa, ka hana ʻana i kēia ma ka nānā mua ʻole i ka ʻalemanaka kula. E palapala ʻia ka lōʻihi e pono ai ke aʻo ʻia o kēlā me kēia pūʻulu ʻike ma kona kōlamu. Ke paʻa, e hoʻohālike i ka wā e pono ai me ka ʻalemanaka kula. E hoʻomaka i ka hoʻonoho i nā wā aʻo ma ka ʻalemanaka, a e hōʻoia i ke kamaʻāina i ke ʻano o ka ʻalemanaka kula i hiki ke wānana pēlā (e like hoʻi me kā Nāwahī Pūlama Mauli Ola, Lā Nāwahī, Pule Puka Kula, a pēlā aku). Ma ka hoʻonohonoho ʻana, e hoʻoponopono i ka wā aʻo e like me ka mea e pono ai ke kūpono o ke aʻo a launa me ka ʻalemanaka 71

80 kula. Inā paha pilikia ia hoʻonoho ʻana, ua hiki ke noʻonoʻo ʻia ka hoʻoponopono ma kekahi mau ʻano. 1) E kālailai hou i ka nui o ka ʻike aʻo, a inā nui loa, e wae hou ʻia. E makaʻala naʻe, ʻaʻole e wehe ʻia he ʻike koina kūhelu, ʻo ka ʻike pākuʻi wale nō ke wehe ʻia. 2) ʻO ke ʻano paha o ke au manaʻo ka pilikia, a ʻo ka lomilomi ʻana, ka hoʻolaulā hou ʻana, a i ʻole, ʻo ka hoʻohāiki ʻana, he kōkua paha ma ka hōʻemi i ka wā e pono ai ke aʻo. Pēia pū paha no ka māhele hoʻokuanaʻike, e kālailai hou. 3) Inā mau ka pilikia, e noi i kōkua ma ke kālailai, Ua hala paha kekahi hiʻohiʻona e kōkua ana ma ka hoʻoponopono. ʻO ka ʻalemanaka piha kekahi hua o ka hana e hōʻike ana i ka wā aʻo no kēlā me kēia ʻōpaʻa. A i ʻole ia, ua lawa ka palapala ʻia o wā aʻo ʻōpaʻa (ka lōʻihi o ka ʻōpaʻa, me ka wā hea e aʻo ʻia ai) ma ke kōlamu like o ka pūʻulu ʻike aʻo nona ia wā. ʻO ka ʻalemanaka, he ʻano palapala ʻāina nō ia, a ma ka holo o kēia pepa, nui nā manaʻo e hoʻoikaika ana i ka waiwai lua ʻole o ka paʻa o ka palapala ʻāina e kuhi ana i ke ala e holo aku ai ka huakaʻi aʻo. Aia i loko o ia manaʻo hoʻokahi ka waiwai o ka hana ma kēia ʻanuʻu. He pōʻaipili hou aku kēia e ola ai nā manaʻo aʻo no ka wā Hoʻohana ma ke kiʻina Moenahā. ʻOiai ʻaʻohe hoʻokō ahuwale ʻana o kēia ʻanuʻu hana i nā pahuhopu kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, ua hiki nō ke noʻonoʻo ʻia, ʻo ka hoʻolālā a me ka wānana, he mau mākau ia i mahalo a e mahalo nui ʻia he mau lawena Hawaiʻi i maʻa ai nā kūpuna o kākou. ʻO ka loaʻa o ka palapala ʻāina e holo ai ka huakaʻi aʻo, a ʻo ka mākaukau o ke kanaka ma ka hoʻonohonoho ʻana, he mea ia e ola ai ka ʻike KHMO i loko o kēia hana. He laʻana pū hoʻi ia na nā haumāna, ʻoiai, ma ka holo o ka wā aʻo e ahuwale ai iā lākou ka waiwai o ka ʻalemanaka paʻa mua. Inā ili hoʻi ia haʻawina wānana a hoʻolālā ma luna o lākou, he pilina nō ko nei ʻanuʻu ma ka hoʻokō ʻana i kēlā ʻaoʻao lawena o nā pahuhopu mauli ola o ka honua hoʻonaʻauao. 7. Kūkulu Pakuhi Ana Hoʻohālike ʻO kēia paha ka ʻanuʻu paʻakikī o ka hoʻokō ʻana no ka nui o ka hana kālailai, haku, a hōʻoia e pono ai. ʻO ka hana mua, ʻo ia ke kiʻi ʻana i ka papa helu o nā anahoʻohālike a me nā anaʻike koina kūhelu a pau o ka papa. E hoʻonoho ʻia he pakuhi e hiki ai ke helu ʻia nā anaʻike ma lalo o nā 72

81 anahoʻohalike kūpono pākahi ma kekahi ʻano e mālama ana i nā palena o kēlā me kēia pūʻulu ʻike aʻo. Ma mua naʻe o ka hoʻonoho ʻana, e nānā i ke kumuhana haʻawina (ka inoa ʻōpaʻa hoʻi) a me ka manaʻo hoʻokuanaʻike, a e hakuloli i ka ʻōlelo o kēlā me kēia anaʻike kūhelu ma kekahi ʻano e ʻike ʻia ai ka pili o ka manaʻo hoʻokuanaʻike a me ke kumuhana haʻawina ma ka pōʻaiapili o ke anahoʻohālike laulā. ʻO ka pōkole a me ka nōhie o kēia ʻōlelo, pēlā ana kona waiwai i ke kumu. E hoʻonoho ʻia ia mau ʻōlelo ma ka pakuhi, ma kahi kūpono. No nā anahoʻohālike e launa ana paha me nā kumuhana haʻawina, e ahuwale ai hoʻi kahi pili e hoihoi ai ke aʻo ʻana, penei e hoʻokomo ʻia ai he anaʻike hou aku i loko o ka moʻohaʻawina. E haku i manaʻo anaʻike no ia pilina a e hoʻonoho ma kahi kūpono. No nā ʻike aʻo no loko mai o ke anaʻike kikoʻī, e māka i ia ʻike ma ka helu anaʻike HCPSIII. E hōʻoia pinepine i ke kūpono, i ka launa, a i ka hala ʻole o kekahi ʻike kūhelu ma ka palapala. Ke paʻa ia mau anaʻike ma ke ʻano e mōakāka ai ka pilina i nā manaʻo hoʻokele nui, e hoʻonohonoho i ka ʻike aʻo a pau o nā kumuhana haʻawina pākahi, ma lalo hoʻi o ke anaʻike kūpono. ʻOiai ʻaʻole paha ʻo nā anaʻike ma ke kaʻina like o ke kaʻina e ʻao ʻia ai ka ʻike aʻo, e māka i kēlā me kēia ʻike aʻo ma ke kaʻina aʻo i loko o ke kumuhana haʻawina. E hoʻomanaʻo mau, ʻo ka nōhie a me ka pōkole o ka ʻōlelo ma ka pakuhi ka mea e mōakāka ai kona mau manaʻo a e maʻalahi ai kona hoʻohana ʻia. ʻO ka hana hope ma kēia ʻanuʻu, ʻo ia ka haku ʻana i ka manaʻo hoʻokuʻu haʻawina ma kekahi wahi pili i ka ʻōpaʻa. ʻO kēia ka manaʻo hope e kūkā ʻia me nā haumāna ma ka ʻōpaʻa, a ʻo ka manaʻo hoʻolauna hoʻi e hoʻohana ʻia ma ka hoʻomaka o kekahi ʻōpaʻa aku. He hopunaʻōlelo piha ke ʻano e haku ʻia ai kēia manaʻo, a e hoʻonohonoho ʻia ma kahi hoʻokahi o ka pakuhi no kēlā me kēia ʻōpaʻa. ʻO ka pakuhi anahoʻohālike ka huahana nui o kēia ʻanuʻu hana. A aia i loko o ia huahana, nā anahoʻohālike kūhelu, nā manaʻo anaʻike, nā ʻike aʻo kikoʻī, nā mākau, a me nā manaʻo hoʻokuʻu. Ua like hoʻi ka waiwai o kēia ʻanuʻu hana me ka waiwai o ka hoʻonoho ʻana i ka ʻalemanaka aʻo. He palapala ʻāina kēia pakuhi e ʻimi ana i ka mōakāka o ka huakaʻi aʻo i kinohi. A inā hoʻi e paʻa nā manaʻo a pau o ka pakuhi e launa ana kekahi me kekahi, ʻo ka manaʻolana no ka launa piha o ke aʻo ke hōʻea aku i ka haumāna, ua hiki nō ka ʻoiaʻiʻo hou aku. ʻOiai he māhele hoʻohua nui loa, ʻo kēia paha 73

82 ka māhele Hoʻohana koʻikoʻi loa o ke kiʻina haku moʻohaʻawina e hoʻomaʻamaʻa nui ʻia ai ka ʻike i aʻo ʻia ma mua iho. No ka haumāna, ʻo ka launa o ke aʻo i loko o ka holo o nā ʻōpaʻa, he mea ia e pōmaikaʻi ai, ʻoiai, he pilina ko ka ʻike aʻo kekahi i kekahi. ʻAʻole hoʻi ia he aʻo kaʻawale e pono ai ke kahua ʻike hou loa i loko o kēlā me kēia pōʻaiapili o ke aʻo. 8. Hoʻonoho Anakuhi Moʻohaʻawina Ma ka hōʻea ʻana i kēia ʻanuʻu hana, ua paʻa ʻē nā hiʻohiʻona a pau o ka moʻohaʻawina. ʻO ke kilo ʻana i ia mau hiʻohiʻona a me ke koho ʻana i kino kūpono e hoʻonohonoho ʻia ai ia a lilo he hoʻokahi palapala e hōʻike noʻeau ana i ka ʻike a pau i ʻohi a i haku ʻia mai ka ʻanuʻu mua a i ka ʻanuʻu ʻehiku. ʻOiai e ʻokoʻa paha ka nui o ka ʻike aʻo ma nā maʻiʻo ʻokoʻa, a e ʻokoʻa paha ka nui o nā anahoʻohālike, e pono e ʻokoʻa pū ke ʻano o nā kino moʻohaʻawina i kū maikaʻi kona mau hiʻohiʻona i kona kino. I ka hapanui o nā pōʻaiapili, ʻo ka pakuhi anahoʻohālike ke kino kūpono, a no ka nui o nā papa maʻiʻo, ʻo ka pakuhi i koho ʻia no ka huahana o kēia pepa, e kūpono ana ia i kino moʻohaʻawina maʻamau e hoʻohana ʻia. ʻO kēia ka ʻanuʻu hana koʻikoʻi o ke kiʻina haku moʻohaʻawina holoʻokoʻa, ʻoiai, ma kēia ʻanuʻu e paʻa ai ka moʻohaʻawina piha o ka papa. ʻO ka huahana hoʻi e puka ana ma kēia ʻanuʻu, ʻo ia ka māhele anakuhi moʻohaʻawina nona nā manaʻo hoʻokele kahua a pau e pono ai ka hoʻomohala ʻana i nā ʻōpaʻa haʻawina kikoʻī e ʻao ʻia ai ka haumāna. ʻO ka waiwai o ka mālama kaʻawale ʻana i kēia ʻanuʻu hana, ʻo ia ka paiapai ʻana i ke kuanaʻike: ʻo nā mea liʻiliʻi, he mau mea nui a he mau manaʻo koʻikoʻi hoʻi kona. ʻOiai ua paʻa ʻē ka ʻike o ka moʻohaʻawina, e noʻonoʻo ʻia, ua lawa paha ka hana. ʻO ka hoʻonoho ʻia nō naʻe ma ke ʻano e akāka piha ai kona mau manaʻo, ʻaʻole i ke kanaka haku wale nō, i ka poʻe a pau naʻe e nānā ana, he mea nui i loko o kēia kiʻina. Ma kēia ʻanuʻu e komo aku ai ke kanaka haku moʻohaʻawina i loko o ka wā hou aku o ke kiʻina Moenahā, ʻo ka wā Hoʻopuka. A ʻo ka huahana, ʻo ka moʻohaʻawina, he pukana hoʻi ia e hōʻike ana i ka mākaukau e kūpono a e kūpono ai kona puka ʻana. 74

83 ʻOiai he manaʻo aʻoaʻo mau ka makaʻala i nā mea liʻiliʻi, he mau manaʻo nui, aia i loko o ka mālama ʻana i ka hana ma kēia ʻanuʻu me ka maʻemaʻe ke ola o ia manaʻo. A e like hoʻi me ka manaʻo o luna aʻe, ʻo ka hana a ke kumu, ua hiki ke lilo ia he haʻawina na ka haumāna, i loko hoʻi o ke komo ʻole o ia manaʻo i loko o ka haʻawina aʻo ponoʻī. ʻOiai ʻo ka moʻohaʻawina he kumuwaiwai e pā ai ka hana lumi papa, aia i loko nā hiʻohiʻona nui me ka liʻiliʻi ona nā haʻawina e ili ana ma luna o ka haumāna me ka ʻike a ʻike ʻole nō paha o ke kumu. ʻO ka mālama mau i ka maʻemaʻe a me ke kūlana pae haʻaheo o ka hana, he ala ia e kō ai nā pahuhopu hoʻonaʻauao kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. 9. Hoʻonoho Manaʻo Hoʻokele ʻŌpaʻa: Ma kēia ʻanuʻu hana e hoʻopaʻa ʻia ai nā manaʻo hoʻokele nō kēlā me kēia ʻōpaʻa (pūʻulu ʻike aʻo like) i loko o ka moʻohaʻawina. ʻAʻole pono e hoʻomohala piha ʻia ka ʻōpaʻa me ona haʻawina piha, e palapala ʻia naʻe nā manaʻo hoʻokele i palapala mua ʻia i loko o ka moʻohaʻawina, a e haku pū ʻia he paukū wehewehe paha no ke kuanaʻike kahua. ʻO kēia ʻanuʻu kekahi i loaʻa ʻole kona kino paʻa, ʻoiai, ʻo ke ʻano e akāka ai nā manaʻo hoʻokele ʻōpaʻa, ua hiki ke ʻokoʻa no kēlā me kēia kanaka, a ʻo ka mea waiwai no ke kanaka, ʻo ia ana ke kiʻina maikaʻi e kō ai ka pahuhopu. Ma kaʻu hana ponoʻī, hoʻopihapiha ʻia ke anakuhi Kumu Kukui Moenahā i mea e paʻa ai kaʻike hoʻokele no ka ʻōpaʻa. 78 He anakuhi ke Kumu Kukui e kōkua ana i ke kumu ma ke kīpapa ʻana i nā manaʻo nui a laulā o ke aʻo, a he launa loa ia anakuhi me nā manaʻo o loko o ka moʻohaʻawina: ʻo ke au manaʻo ka manaʻo nui; ʻo ka hoʻokuanaʻike, ka manaʻo hoʻokō; ʻo ke kumuhana haʻawina, ke kumuhana aʻo; ʻo ka nīnau koʻikoʻi, e haku ʻia ma ka hoʻolilo ʻana i ka manaʻo e mōakāka piha ana no ke au manaʻo ke pau ke aʻo he nīnau. ʻO ka hua o kēia hana, ʻo ia ka loaʻa o ke anakuhi manaʻo kahua no kēlā me kēia ʻōpaʻa haʻawina o loko o ka moʻohaʻawina. ʻO ke kino o ia anakuhi, e ʻimi i kona pili i ka ʻōnaehana hoʻomohala haʻawina e hoʻohana ʻia ma ke kūkulu haʻawina ma hope aku. ʻOiai ua hiki ke hana ʻia kēia e ke kumu i ka wā e hoʻomohala ʻia ai kāna mau ʻōpaʻa, ʻo ka waiwai o ka hana koke i kēia hana ka nalo ʻole o ke kuanaʻike i haku a i hoʻoholo ʻia ai nā māhele ʻokoʻa o ka 78 Kawaiʻaeʻa, Moenahā, A

84 moʻohaʻawina. ʻO ke koho ʻana i ke ʻano e hoʻopaʻa ʻia ai kēia mau manaʻo hoʻoleke ʻōpaʻa, he mana kona ma ka hoʻokele ʻana i ka hoʻomohala piha ʻia o ka ʻōpaʻa ma hope aku. Inā paha he mau kakaha wale nō ma ka puke, pēlā paha ka hoʻomohala ʻana i ke koena o ka ʻōpaʻa. Inā paha he haku paukū, e haku ʻia paha nā paukū hou aku e wehewehe ana i nā māhele hou aku o ka ʻōpaʻa. Inā naʻe he ʻōnaehana hoʻomohana haʻawina ka mea e palapala mua ʻia ai nā manaʻo hoʻokele ʻōpaʻa, e hoʻohana ʻia nō paha ia ʻōnaehana ma ka hoʻomohala i ke koena o ka ʻōpaʻa piha. No laila, ʻo ka hoʻoholo ʻana e hoʻohana i ke anakuhi Moenahā, he koho ia e paipai ana i ka hoʻomohala piha i ka ʻōpaʻa i loko o ia ʻōnaehana ma hope aku. ʻOiai he māhele hoʻopuka huahana kēia o ka moʻohaʻawina, ma ka haku ʻia o kēia mau huahana, mau ke kanaka i loko o ka wā aʻo hoʻokahi, ʻo ka Hoʻopuka. E like me ka mea i hōʻike ʻia a i hoʻoikaika ʻia i loko o kēia pepa, ʻo kekahi pahuhopu o ka Moenahā ke alakaʻi ʻana i ka huakaʻi aʻo i loko nā wā aʻo kūlohelohe o ke kanaka ʻōiwi. ʻOiai pēlā, a ʻoiai kuhi ʻia kekahi mau kaʻakālai kuʻuna i loko o kona ʻōnaehana, inā hoʻohana ʻia ia ʻōnaehana ma ka hoʻomohala haʻawina ʻana, he ala ia e hoʻoikaika ai ke kumu ma ka hoʻokō i nā pahuhopu kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi i loko o kona lumi papa ponoʻī iho nō. 76

85 Pakuhi 2: Ke Kumu Kukui ʻŌpaʻa Haʻawina 1 - Pilikanaka Papa Hoʻokolohua Huahana I ka paʻa pono ʻana o ka moʻohaʻawina a me nā manaʻo kahua o kona mau ʻōpaʻa, ʻo ke komo aku nō ia i loko ka hoʻomohala piha i nā ʻōpaʻa haʻawina. No ia hana, e pono ke kanaka e koho i kona kiʻina hoʻomohala e maʻa ana. ʻO kēia kumuhana a hiʻohiʻona hoʻi o ka ʻoihana kumu, he māhele e pono ai nā papahana hoʻonui ʻike. A i ka manawa naʻe e loaʻa ai, a e alu like ai paha ka honua hoʻonaʻauao ma kekahi ʻano hoʻomohana haʻawina ʻana, e hoʻohana kēlā me kēia i ke kiʻina hoʻomohala e ʻoluʻolu ai ʻo ia. E makaʻala naʻe, ʻoiai, inā e koho pono ʻia ke kiʻina hoʻomohala ʻŌpaʻa 77

86 Haʻawina, ua hiki ke mohala piha ka waiwai a me ka pōʻamaikaʻi o ka moʻohaʻawina no nā haumāna, a inā hoʻi he pono koho wale ʻia, ua hiki pū ke lilo ka waiwai me ka pōmaikaʻi a pau o ka moʻohaʻawina. Ke pau nā ʻŌpaʻa Haʻawina i ka haku a hoʻomohala piha ʻia, e komo ana nō i ke aʻo. ʻO ke kuanaʻike naʻe he hoʻāʻo a he hoʻokolohua mau. He kiʻina maikaʻi ka mālama kakaha ʻana no nā manaʻo holo a holo ʻole paha, no nā kumuhana haʻawina kupu mai, a no nā ala i hiki ke ʻoi aku aku ke kūpono o ka haʻawina na kēlā me kēia haumāna. ʻOiai e hōʻea paha ke kumu i kahi ʻoluʻolu e kūpono ai ka moʻohaʻawina me nā ʻōpaʻa a pau, ʻaʻole maikaʻi ke haʻalele i ke kuanaʻike makaʻala, loiloi, a hoʻoponopono, ʻoiai, loli mau nā haumāna, loli ka wā, a loli kākou kanaka ma ke ʻano he kumu. ʻOiai he mea loli ke kanaka, he pono ke aʻo ke makaʻala maikaʻi ʻia a ke hakuloli mau ʻia i ʻoi mau i loko o kona pōʻaiapili. ʻO ka puke moʻomanaʻo paha kekahi huahana o kēia ʻanuʻu hana. ʻO nā ʻōpaʻa haʻawina piha kekahi, a ʻo ka moʻohaʻawina kekahi, ʻoiai, ʻo ka manaʻolana, he mea ia e kālailai mau ʻia, e hakuloli mau ʻia, a e hoʻopuka hou ʻia aku. He mau huahana ola hoʻi kēia, e ulu ana a e loli ana ke ulu aʻe ke kanaka ma kāna hana. ʻO ka hoʻonaʻauao, he ʻoihana pili loa i ka ulu a me ka loli. ʻO ka waiwai o ke komo ikaika ma ka hana o kēia ʻanuʻu, ʻo ia ke kūpono mau o nā kumuwaiwai aʻo, nā kiʻina aʻo, a me nā kaʻakālai aʻo e pōmaikaʻi ai nā haumāna. ʻO ka waiwai ʻo kēia māhele i loko o ka wā aʻo o ke kanaka, ʻaʻole i kūkā mua ʻia. He wā aʻo kēia ma luna o ka pahuhopu, e lilo ka ʻike he mea ola, a no ia kumu i kapa ʻia ai ka wā aʻo hope o ke kiʻina o kēia pepa, ʻo ka wā Hoʻōla. ʻOiai ʻo ka haumāna a me kona mauli ka ʻīkoi o nā pahuhopu hoʻonaʻauao ma ka honua kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, he mea nui ka makaʻala mau i nā hiʻohiʻona like ʻole o ke aʻo e pā ai ka ulu o ke kanaka me kona mauli. ʻO ka hāpai ʻana i kēia kuanaʻike makaʻala mau, he manaʻo koʻikoʻi ma ka haku moʻohaʻawina. He ala ia e ʻoi aku ai ka makaʻala i ka ulu haumāna a me ka ikaika pū o kona mauli. Inā lilo ka mākau makaʻala he mea e mākaukau loa ai ke kumu, e lilo hou ana ka haumāna ʻo ia ke kia o kā ke kumu hana. I loko nō o ka nōhie o kēia manaʻo, he mana nui ia i loko o ke kahukahu 78

87 ʻana i ka mauli, a ma ka hoʻoulu ʻana i kēia mākau makaʻala, ua hiki ke kō kekahi o nā pahuhopu hoʻonaʻauao o ke kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. HANA ʻO PUNIA...ʻo kekahi o nā hana a Leimakani e lawelawe mau ai, ʻo ia nō ka luʻu ula ma ka lae kahakai, a he lua ula maʻamau kāna e kiʻi mau ai, a ua lilo hoʻi ia lua ula i ipu kai nāna me kāna wahine. A i ka wā a Leimakani e kiʻi ai i ula ʻai na lākou, e kēnā mua ana ʻo ia i kāna wahine e hoʻā i ke ahi pūlehu ula, ʻoiai, ʻaʻole loa he wā āna i kiʻi ai i kāna lua ula a hoʻi nele mai ʻo ia. A ʻo kekahi mea kupanaha nō hoʻi iā Leimakani, ʻaʻole loa ʻo ia e kiʻi e luʻu i kāna lua ula punahele, a lawe mai paha a ʻoi wale aku ma mua o ka mea kūpono iā lākou e ʻai. I ka wā o lāua wale nō me kāna wahine, e luʻu ana nō ʻo ia a lawe mai i ʻelua ula wale nō. A i kēia wā hoʻi i nui kūpono loa aʻe ai ʻo Punia, a ʻike ka makuakāne i ka ikaika o ua keiki nei i ka ʻai ʻana, ua lawe mau mai ʻo ia he ʻekolu ula na lākou... I ka hōʻea ʻana o nā makahiki o Punia i ka ʻehiku, ua mākaukau pū ʻo ia i ka luʻu ʻana me kona makuakāne ma kēlā lua ula a lāua me kona makua. A i kekahi manawa ua luʻu aku ʻo ia me ka nānā aku o kona makuakāne iā ia, a ua loaʻa nō iā ia nā ula me ka maʻalahi. ʻAʻole nō naʻe ʻo Leimakani i hoʻokuʻu hoʻokahi i kāna keiki e hele hoʻokahi me kona hele pū ʻole me ia i kēlā wahi o ka lua ula a lāua. 79 He aha nā hana o kēia māhele moʻolelo i koho ʻia ai he laʻana moʻolelo o ka pae aʻo Hoʻohana? He aha ka ʻike a Leimakani e hoʻohana nei i loko o kēia māhele moʻolelo? He aha ka ʻike a Punia e hoʻohana nei ma kēia māhele o ka moʻolelo? Pehea e like ai, a e ʻokoʻa ai paha, ko lāua ʻike e hoʻohana nei? He aha kekahi mau haʻawina hoʻohana kuʻuna e aʻoaʻo mai ana i nā hana o kēia au no loko mai o kēia māhele moʻolelo? E noʻonoʻo iki iho a e hoʻomau aku i loko o kekahi kīpuka manaʻo e nalu hou ai. 79 Antonio, He Moʻolelo Kaʻao no Punia,

88 KA MOKUNA IV: HOʻOPUKA ʻIke i ke au nui me ke au iki. 80 PUKA ʻO KEKŪHAUPIʻO Ma muli o kēia ʻike o ka makuakāne o Kekūhaupiʻo i ke ʻano ʻaʻapo maoli o kāna keiki i ka ʻaʻapo ʻana i kēlā mau hana hoʻomaʻamaʻa kaua lāʻau ihe, ua noʻonoʻo ihola ʻo ia e ʻimi i mau kumu aʻo ʻōʻō ihe, a i kumu aʻo kākā lāʻau hoʻi, a i kumu nō hoʻi e aʻo pū ʻia ai kāna keiki i ka ʻoihana haʻihaʻi lua o ka wā kahiko, ʻoiai, ʻo ia nō kekahi o nā mākaukau kaua e aʻo ʻia ai ka poʻe kahiko o kēia ʻāina... I ka hōʻea ʻana o kona mau makahiki i ka 12 a ʻoi aku paha, ua loaʻa ihola iā Kekūhaupiʻo kekahi kumu aʻo iā ia i ka ʻoihana kaua ʻōʻō ihe, a ia manawa pū nō hoʻi i aʻo pū ʻia ai ʻo ia e kēlā kumu i ke kākā lāʻau ʻana... I ka hoʻomaka mua ʻana nō o ka hoʻomaka ʻo nā ʻai mua o ke aʻo ʻana, ua hoʻomaopopo koke ihola nō ʻo Laʻamea i ke kūlana akamai mua nō o kēia haumāna āna, a ua ʻōlelo akula nō kēia kumu aʻo a Kekūhaupiʻo i kona makuakāne i kēia mau ʻōlelo ʻano wānana, E lilo aku ana kēia aliʻi ʻōpio i koa kaulana ma kēia mua aku, a e lilo ana hoʻi i mea hākōkō ma ka ʻaoʻao o kekahi mau aliʻi kaulana o ka ʻāina, a e lilo ana hoʻi i ʻimi ʻāina no kekahi mau aliʻi ʻai moku o kākou. Ke hōʻike mai nei kona kūlana mākaukau i kēia manawa ʻōpio wale nō, no ka hoʻokahua aku i kona mākaukau ma kēia mua aku a ʻaʻole hoʻi ʻo ka mākaukau wale i ka lawelawe ʻana i mea kaua ma kona lima, akā, ua hui pū ʻia kona kūlana ikaika maoli nō. He kūlana moa lawa ko ia nei ʻano, ʻo ia hoʻi he nui a kihikihi ka umauma, a he ʻuʻuku wale hoʻi ka pūhaka, a he moa lawa ko ia nei kūlana hakakā ma kēia mua aku. Ua lilo kēia mau ʻōlelo a Laʻamea, ke kumu aʻo kaua a Kekūhaupiʻo, i mea hoʻohauʻoli na Kohāpiʻolani, ka makuakāne o Kekūhaupiʻo NO KA HOʻOPUKA Ma kēia māhele o ka moʻolelo no Kekūhaupiʻo, ua hiki aku ka moʻolelo i ka ʻaoʻao ʻeono wale nō mai loko mai o nā ʻaoʻao he ʻewalu haneli a ʻoi a Desha i kākau ai no kēia meʻe kaulana. Aia nō naʻe, ma kēia wahi o ka moʻolelo ka ʻike ʻana i ka piha o hoʻokahi puni ʻana o ke kiʻina aʻo Moenahā, a lilo hoʻi kēia moʻolelo no Kekūhaupiʻo he hoʻokahi laʻana e hōʻoia ana i ka hiki ke kapa aku i ia kiʻina aʻo o ke au hou, ʻo ka Moenahā, he kiʻina aʻo kuʻuna nō paha ma kona mau manaʻo hoʻokele. ʻOiai ua hōʻea aku ke aliʻi ʻōpio i kekahi ʻano pae ʻike e hiki ai iā ia ke hoʻohana a hōʻike aku i kona ʻike me ka mākaukau a me ke kānalua ʻole i kekahi ʻaoʻao o kona aʻo ʻia, ua hiki ke ʻōlelo ʻia he ʻike kona no ke 80 Pukui, ʻŌlelo Noʻeau, 131: Desha, He Moʻolelo Kaʻao No Kekūhaupiʻo, 5 & 6. 80

89 au nui a no ke au iki hoʻi o kona ʻike aʻo. Inā hoʻi ua pono, ua mākaukau ʻo ia no ka hoʻohana aku i ia ʻike ma ka pōʻaiapili o kona ola maoli. ʻO ka wā ʻehā, a ʻo ka wā aʻo hope hoʻi kēia o ke kiʻina Moenahā, ʻo ka Hoʻopuka. Aia ma kēia wā o ka huakaʻi aʻo ka paʻa o ka ʻike i ka haumāna ma kekahi ʻano e ʻike ai ʻo ia i nā hiʻohiʻona nui a liʻiliʻi a pau o ke kumuhana haʻawina. Ma ka paʻa ʻana o ka ʻike ma kēia pae mākaukau, ʻo ka hopena o ke aʻo, he hōʻike a he hoʻohua i ka ʻike ma kekahi ʻano ākea hou aku o ka pōʻaiapili i aʻo a i hoʻomaʻamaʻa ʻia ai ka haʻawina. A ʻoiai he ahuwale ka manaʻo o ka huaʻōlelo ʻo puka ma kekahi ʻano hoʻohana maʻamau, ʻo ka neʻe ʻana o kekahi mea mai loko a i waho, he pono ka nānā ʻana i kēia neʻe ʻana mai ʻelua kuanaʻike ʻokoʻa i mea e piha pono ai kona kuleana i loko o ke kiʻina aʻo Moenahā. ʻO ke kuanaʻike mua, ʻo ia ka nānā ʻana mai kahi i neʻe aku ai. Inā e kū ma luna o ke ala huakaʻi aʻo e kilo ana i ka hopena e hoʻolālā a e hoʻomohalaʻia, e ʻike ʻia ka puka ʻana he haʻalele i ka huakaʻi aʻo i pau piha kona kaʻi mua ʻia. ʻO ia hoʻi, ʻo ka puka ʻana o ka haumāna mai ia kuanaʻike, he hōʻailona o ka nui o ka hana i hana ʻia, no ka nui o nā haʻawina i paʻa iā ia, a no kona hōʻea i ka pae naʻauao hou aku o kona ola e pōmaikaʻi ai. ʻO ke kuanaʻike ʻelua naʻe e nānā ʻia ai ka puka ʻana, he mea loaʻa i ke kanaka e kū ana ma kekahi ʻaoʻao o ka hopena aʻo i paʻa mua. Mai kēia kuanaʻike, e kilo ʻia ka wā hoʻopuka, ʻo ia ka palena pau o ke aʻo. Ke puka hoʻi ka haumāna, he komo ia i loko o ka pōʻaiapili aʻo ʻokoʻa hou aku. I loko o kēia kuanaʻike, noʻonoʻo ʻia ka puka ʻana, ua hōʻea ka haumāna i kekahi pae mākaukau o ka ʻike e lawa ai kona kahua ʻike no ke aʻo i kumuhana haʻawina hou aku. Ma ia noʻonoʻo, he hōʻailona ka puka ʻana e hoʻomaka ʻia ai kekahi pōʻaiapili aʻo hou o ka haumāna. A ʻoiai ua hiki ke ʻokoʻa loa ka nānā ʻana i kēia wā puka ma ia mau kuanaʻike ʻelua, ʻaʻole nō pono e nānā ʻokoʻa piha ʻia. He waiwai ko ke ākea o ke kuanaʻike, a he maikaʻi ke nānā ʻia ka huakaʻi aʻo i loko o kēia wā ma ka ʻalawa ʻana i hope a ma ka kilo pū ʻana i mua, i ka ʻike hoʻi i paʻa mua, a i ka ʻike hoʻi e koe ana kona hoʻopaʻa ʻie. Pēlā e mau ai ka haʻaheo i ka ʻike o mua, a e mau pū ai ka minamina i ka nui ʻike e koe ana, a lilo hoʻi ke kanaka he akeakamai ma ka ʻoihana e ʻimi ana. 81

90 Penei hoʻi ka nānā ʻana i ko Kekūhaupiʻo puka ʻana ma nei māhele moʻolelo. ʻO ka laʻana mua o kona puka ʻana, no loko mai ia o ke kuanaʻike ʻelua, ʻo ia hoʻi, ka ʻike o Kohāpiʻolani i ka hiki ʻole iā ia ke aʻo hou aku i kāna keiki. Ua pau akula ka ʻike o kekahi hālau i ke aʻo ʻia, a e like me ke aʻoaʻo ʻia, ʻaʻole ma laila e pau ai ka ʻimi ʻana. Ua ahuwale ma ka paukū mua o luna aʻe, ʻo ka hōʻea o Kekūhaupiʻo i ia pae, ʻo ka puka wale nō koe. A ʻoiai hiki ke noʻonoʻo hāiki ʻia he haʻalele ka puka ʻana, loaʻa pū ia kuanaʻike ʻēkoʻa e hoʻomanaʻo ana, aia ma ka puka ʻana ka pōʻaiapili noho mua, ke komo ma kekahi pōʻaiapili aʻo hou aku. E haʻalele ana hoʻi ʻo Kekūhaupiʻo i ke aʻo a kona makuakāne a e komo ana nō i kahi pōʻaipili aʻo hou aku. A no laila, ʻo ka puka ʻana, he hōʻailona pū ia o ka hoʻomaka. Ma kēia māhele o ka moʻolelo, ahuwale ko Kekūhaupiʻo puka ʻana, he hoʻomaka nō ia o ka huakaʻi aʻo hou i loko o kekahi pōʻaiapili ʻike o ka ʻoihana kaʻa kaua. ʻO ka lua o ka laʻana puka o ka hāpana moʻolelo nei, ʻo ia hoʻi ka ʻike ʻana i ko Laʻamea ohohia i ka mākaukau o Kekūhaupiʻo ma kona ʻike mua ʻana i nā ʻike kaua i paʻa mua iā ia. He laʻana hou kēia o ka ʻike i ka puka ʻana mai ke kuanaʻike o waho o ka pōʻaiapili aʻo i puka aku ai ʻo Kekūhaupiʻo. ʻO ia hoʻi, i ka hōʻike ʻana mai o Desha i ko Laʻamea manaʻo wānana, he hōʻoia ikaika loa ia i ka hōʻea o Kekūhaupiʻo i ia pae puka e kuleana hou aku ai ʻo ia, e pono ai hoʻi kona hoʻomau ʻana aku i loko o ke aʻo i mea e hoʻokō ai. ʻO kekahi hōʻoia i ka hōʻea o Kekūhaupiʻo i ka pae puka i loko o kēia laʻana hoʻokahi, ʻo ia ka hiki i ke kanaka ʻakahi a launa ke ʻike i ka mākaukau lua ʻole, a i loko o ia ʻike mua ʻana, e ʻae e lilo ʻo ia, ʻo ia kāna kumu aʻo hou. Inā hoʻi i hemahema a mākaukau ʻole paha ʻo Kekūhaupiʻo, a he puka ʻole paha kona mākaukau, ʻaʻole paha e ohohia like ʻo Laʻamea i ke komo i ke aʻo i ke keiki aliʻi i kona ʻike. ʻO kekahi hōʻoia hou aku o ka puka ma ia laʻana, ʻo ia ke ʻano o nā manaʻo i loko o ka ʻōlelo wānana a Laʻamea. ʻOiai he mau manaʻo ikaika loa kā Laʻamea i hoʻopuka ai no ke kuleana o Kekūhaupiʻo ma ka lilo he koa kaulana na nā aliʻi ʻaimoku o ka ʻāina, e hōʻike ana ʻo Laʻamea i kona manaʻo hiki mua no ka hōʻea o Kekūhaupiʻo i nā pae puka kiʻekiʻe launa ʻole i loko o ka holo hou o ka wā. ʻO kēia pōʻaiapili o ka moʻolelo, i koʻu manaʻo, he pōʻaiapili e ʻike ʻia ai ka hōʻea ʻuhane ʻana o ke kanaka i ka pae puka. ʻOiai hoʻi, ua hiki mai he ʻike wānana paha, a he ʻike e pā ai ka naʻau o 82

91 ke kumu a paʻa he manaʻo Pili ʻUhane no ka puka o ka haumāna ma kekahi ʻano lanakila nui i ka wā e hiki mai ana. Ma muli hoʻi o ia ʻike no ka puka ʻana, e komo ʻuhane ai ke kumu a me ka haumāna i loko o ke aʻo, ʻoiai, ʻo ka hōʻea o ka mākaukau kino wale nō ke koe nei. ʻO ka hope o nā pōʻaiapili puka i loko o kēia hāpana moʻolelo, ʻo ia ka hauʻoli o ka makuakāne o Kekūhaupiʻo i ka lohe i nā ʻōlelo wānana hoʻolana a Laʻamea no ka lilo o kāna keiki i koa kaulana e naʻi ana i ke aupuni no ke aliʻi ʻaimoku o lākou. ʻO ka hauʻoli o Kohāpiʻolani i ka lohe, he hōʻoia ia mai waho mai, i ka maikaʻi pū o kā ke keiki hana, a he hōʻoia hoʻi i kona puka pū ʻana ma kāna hana aʻo. He manaʻo ʻano nui kēia e hoʻomanaʻo ai, ʻoiai, ma kona hoʻoikaika ʻana i ka hoʻomākaukau iā Kekūhaupiʻo, ʻo ka huakaʻi like ia o lāua i loko a i waho hoʻi o nā haʻawina, a ʻo ka puka ʻana o ke keiki he haumāna mākaukau, he hōʻoia ia i ka puka pū o ka makua he kumu mākaukau. ʻO kēia mau hiʻohiʻona a pau o ka moʻolelo pōkole o luna aʻe, he mau kaʻakālai ʻokoʻa e hōʻoia ana i ko Kekūhaupiʻo kūlana puka ma ka pōʻaiapili aʻo no ka ʻike a kona makuakāne wale nō. ʻOiai he puka kino ia no kahi Kekūhaupiʻo, he puka kākoʻo ia no Kohāpiʻolani, a he puka ʻuhane ia no Laʻamea e pani ana i kekahi māhele aʻo koʻikoʻi. He puka hoʻi ia e kumu ai he pōʻaiapili aʻo koʻikoʻi aku e kaʻi pū hou ai ia mau meʻe ʻekolu a i mua. A no kākou hoʻi e ola nei ʻānō, e lilo kēia mau kuanaʻike ʻokoʻa no ka puka ʻana (ma ke kino, ma ke kākoʻo, a ma ka ʻuhane hoʻi) he mau haʻawina hoʻoulu e ʻauamo hou aku ai kākou i ko kākou kuleana ʻimi naʻauao mau. HE PUKANA: HE MOʻOHAʻAWINA PIHA PONO ʻO ka moʻohaʻawina piha e waiho nei i loko o kēia mokuna, ʻo ia kaʻu laʻana moʻohaʻawina kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi piha. Ua kapa ʻia ia laʻana he pukana ia, ʻoiai, ua hua mai ia mai loko mai o ka wā aʻo hoʻopuka o nei pāhana. Ma kēia wā aʻo, ua hōʻoia ʻia ka paepae ʻike i paʻa i ka nui o ka hoʻolohe, i ka nui o ka hoʻopili, a i ka nui hoʻi o ka hoʻohana, a ua kūkulu ʻia he hua i hiki ke hoʻopuka ʻia he mea ola i waena o kānaka. He hopena hoʻi ka pukana e waiho nei o ka huakaʻi aʻo i kīpapa ʻia ma mua loa, a i kaʻi lōʻihi ai a hōʻea hoʻi i ka hopena aʻo i kilo mamao ʻia i kinohi. A ma kēia wahi o ka pepa puka e hiki ai i ka maka heluehlu ke kālailai i ka huaʻiʻo o ka pāhana a e hoʻoholo 83

92 nona iho, inā paha i paʻa maikaʻi ka ʻike no kēia huakaʻi aʻo, a inā hoʻi i hōʻea ka haumāna i ke kūlana puka. Ke Anakuhi Moʻohaʻawina Pilikanaka Papa 5 ʻO ka māhele mua e komo aku ai ka maka heluhelu i ke kālailai, ʻo ia ke anakuhi moʻohaʻawina (Pakuhi 3-5, ʻa ) no ka papa Pilikanaka o ka Papa 5. ʻO ke anakuhi ka hōʻuluʻulu ʻia o ka ʻike mai loko mai o nā ʻanuʻu hana ʻekahi i ka ʻehiku o ke kiʻina haku moʻohaʻawina (Pakuhi 1, ʻa. 60), a aia i loko ona nā manaʻo hoʻokele a pau e pono ai ke aʻo ʻia o ia papa Pilikanaka Papa 5 ma ka honua hoʻonaʻauao kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi. 84

93 Papa 5: Pilikanaka!Imi i Ke Ola KE KUMUHANA HA!AWINA: 1. Ke Kanaka Mua!Ana o N#!Amelika 2. N# L#hui Mua o N#!Amelika 3. Ka W#!Imi Loa o!eulopa M# 4. N# Panal#!au Mua o!amelika!"kau 5. Ka Nohona Panal#!au o!amelika!"kau 6. Ke Au K$!%!% o N# Panal#!au 7. Ke Kaua Hulihia!Amelika KA W" A!O: 6 pule!aukake-kepakemapa 4 pule Kepakemapa-!Okakopa 9 pule!okakopa-kekemapa 4 pule Ianuali-Pepeluali 4 pule Pepeluali-Malaki 4 pule Malaki-!Apelila 8 pule!apelila-mei KA HO!OKUANA!IKE: Ola Ke Kanaka i... -N" Akua!#iwi, -Ke Akua Kalikiano, -Ka Liliuewe Ola Ke Kanaka i... Ka!Ai Ola Ke Kanaka i... Ka Waiwai K"lepa Ola Ke Kanaka i... Ka Ho!omana K"!oko!a Ola Ke Kanaka i... Ka Waiwai!Oihana Ola Ke Kanaka i... Ka Pono Kanaka Ola Ke Kanaka i... Ke Alu Like N" ANA HO!OH"LIKE HCPSIII: KA M"KAU A!O: 1. Ka!Ike Ka!ina M"!aukala: Hi!ohi!ona Ko!iko!i & Kumu/Hopena 2. Ka Ho!ok#k#/Ho!oh$like Kuana!ike: W$ & L$hui 3. Ke K$lailai Mo!omeheu: Kumu/!Ano/Loli 4. Ke K$kuhi Ki!i K$laihonua: Pilina Kanaka/Ao K#lohelohe KA!IKE A!O: #1. Historical Understanding: CHANGE, CONTINUITY & CAUSALITY!"#$%&'()*%'"&#*)$*)$)*+"&(,-'$".) /'")01"'('2',&0$2)%1&(3&(,) 45))67)8'9'2#2'):'9'3;<;)=71;&>)?3;$($9&3#)3;9;($)9@&A&)?3;$($9&3#)<&3&'($2&)?3;$($9&3#)9#+#3#<$) B%;.C)'/)D<#"&0$*)&(.&,#(';*) +#'+2#)$*)$)+"&<#")/'")E;"'+#$() &(%"'.;0%&'() F5)67)=71;&)9G&A&)8;$>)?=71;&)(;&)?=71;&)($9$;$')?H2$)2@9&1&)!$;*#)$(.)#//#0%*)'/)%1#)D,#)'/) EI+2'"$%&'()$(.)%1#)<$J'")#K#(%*) *;""';(.&(,)E;"'+#$() &(%"'.;0%&'()%')%1#)D<#"&0$*) 45)L'2;<#-;*$>)?3#)3$($3$>)1#)1'2'<'$($)?3#)3;<;)(')3$)1;$3$9&)9&<&)2'$)?3$)1@9#$)&)67)9D<#2&3$)?1'9&)&)9E;2'+$>)+@<$&3$9&)!$;*#)$(.)#//#0%*)'/M)$(.)%1#) <$J'")#K#(%*)*;""';(.&(,M)%1#) *#%%2#<#(%)'/)6'"%1)D<#"&0$) 45)L$)N&2&3$2$<#>)?1#)<$;)1;$3$9&)1'979'>)9$9'2#) 2$A$)3$)<73$;3$;)#)('1')$&)?2'$9$)3$)9&3#)('1'($)#)+'(')$&>) 1'9'<73$;3$;M)1;$3$9&)?8$C/2'A#")!'<+$0%)?O$<#*%'A()?:';*#)'/)P;",#**#*)?1@9#$)1';)<$&>)(7)$;+;(&)9'3'9$M) +$1;1'+;)9'3'9$M)A$1&)9'3'9$>)) QR)+$($279$;)!$;*#)$(.)#//#0%*)'/)2'0$2) &(.;*%"C).#K#2'+<#(%) Q5)67)L;2#$($):'9'3@)')3$) N$($279$;>)?3#)@)379'3'9$)?3$)1'2'<;$)+'(')&)3$)('1'($)?3$)1'9'1$('1$('S1'9'A$&A$&)&) 3$)97&($)17($;) 45)LT3;2;)9H&1$($>)?1#)$2$)1'9'3@)3;2#$($)+$($279$;)?3#)9$(')')3$)97&($)#)('1')$&)3$) <#$)3;1&)&)3$)9'&1$($)!$;*#)$(.)#//#0%*)'/M)$(.)%1#) <$J'")#K#(%*)*;""';(.&(,M)6'"%1) D<#"&0$()0'(/2&0%*)UV(%#"?0'2'(CM)!'2'(C?6$%5)D<5)W)V(%#")6$%&'(X) F5)67):&1&$):'9'3&(')D;+;(&>) $5)2'3'?9D<#2&3$>)) L;#3$SN;"&%$($M)L#)L&+&)$)P$0'(M)) #5)9@&A&S+$($279$;>) L#)L$;$)$)N&2&+'M)L#)L$;$)$) N'(%&$0) &5)2'3'?$;+;(&)9E;2'+$>) L#)L$;$)N$2$(&S9V2&3&(&)) '5)+$($279$;SN#2#37(#>)?L#)LT3$2$)QYZR)!$;*#)$(.)#//#0%*)'/M)$(.)%1#) <$J'")#K#(%*)*;""';(.&(,M)%1#) [#K'2;%&'($"C)\$") Q5):'9'3$;<$1$)9')N#2#37(#>)?L#)L;2#3#2#)L@+$9$SN'9'2#3$)?L$):$&2;3;)P'*#%'($)?L$)N79&($)L])')P'*#%'($)?=#I&(,%'()<#)!'(0'".) 4$5)L#)L$;$):;2&1&$>)L$):$9$A&($) L;<;)D;+;(&)6;&>)?N$&')<$)P;(3#")?L#):$9&($)LT9'3'9$)?B$"$%',$>)3'<')9')N$2$(&)?9G&A&)373'9')&7)N#2#37(#)?3'<')9')6T)B#+$(&$)?2$($3&2$)<$)^'"3%'A() #2. Historical Understanding: INQUIRY, EMPATHY & PERSPECTIVE) :&*%'"&0$2)+#"*+#0%&K#*)$(.) &(%#"+"#%$%&'(*)'()0"#$%&'() Q5)_L;$($9&3#`)W)_N#"*+#0%&K#>`))?1#)$1$)&$a)?+#1#$)#)2'$9$S3T3;2;S2'2&)$&)<$) <;2&)')3$)+@9$&+&2&)')3$)('1'($) :&*%'"&0$2)#<+$%1C)/'")/';(.&(,) 0;2%;"#*)'/)%1#)D<#"&0$*)$(.) %1#&")0'(%"&-;%&'(*)%')<'.#"() *'0&#%C) b5)67)8'9'<#1#;)8;$>)?2'&($s1'9'<$($)?9&3#s1$($)('9#$;)?1'9'&2&($) :&*%'"&0$2)+#"*+#0%&K#*)$(.) &(%#"+"#%$%&'(*)'()%1#)E;"'+#$() $""&K$2)$(.)#I+2'"$%&'()'/)%1#) D<#"&0$*) F5)L#)L;$($9&3#>)))?)9G&A&)S)9E;2'+$)?)L#)D;)9V<&)='$)S)Lc&$)D;) :&*%'"&0$2)+#"*+#0%&K#*M) &(%#"+"#%$%&'(*)$(.)#<+$%1C)/'") #$"2C)*#%%2#"*)$(.)%1#&") #I+#"&#(0#*) F5)L#)L;$($9&3#>)?L$)9G&A&M)L$)9E;2'+$M)L73';>) _N&2&3&$a`):#)$1$)3$)<$($9'a) :&*%'"&0$2)+#"*+#0%&K#*M) &(%#"+"#%$%&'(*)$(.)#<+$%1C)/'") %1#)<#$(*)'/)*;"K&K$2)&()%1#) 0'2'(&#*) Z5)N#1#$)#)+'(')$&a)?3')9E;2'+$>)('1'($)1';M) +$9$3&3]M)1$($)(;&M)9&<&)&3$&3$M) 1'2'<;$)?3')9D<#2&3$>)('1'($)1';M) +$9$3&3]M)1$($)(;&M)9&<&)&)3$)+'(')?9'3'9$S2&3#a)9'&)$3;)')3#3$1&a) :&*%'"&0$2)+#"*+#0%&K#*M) &(%#"+"#%$%&'(*)$(.)#<+$%1C)/'") &(.&K&.;$2)$(.)0'22#0%&K#)-#2&#/*) '/)0'2'(&*%*) b5)n;3$)67)l;$($9&3#)9h3'9$>) $5)2'3'?9D<#2&3$>)) 3T9cS373'9')N#2#37(#) #5)9@&A&S+$($279$;>) 372$&97&($S+&2&($)3$($3$S('1'($) &5)2'3'?$;+;(&)9E;2'+$>) +$2#($S3;2#$($)97&($)9D<#2&3$)) '5)+$($279$;SN#2#37(#>) 1'9'3$;<$1$S372#+$S9$;1$;) :&*%'"&0$2)+#"*+#0%&K#*M) &(%#"+"#%$%&'(*)$(.)#<+$%1C)/'") &(.&K&.;$2)$(.)0'22#0%&K#)-#2&#/*) '/)0'2'(&*%*)-#/'"#M).;"&(,)$(.) $/%#")%1#)"#K'2;%&'() R5)67)L'$)LT+$9$)W)67)L'$) LT9'3'9$?:#)D;+;(&):'9'3$1&a)?(7)<$($9')3$1;$S3#)3;$($9&3#)#) 3'1')$&)1#)9$'9$')#)+$&')$&)?3$)+@<$&3$9&S+&2&3&$))')&$) 3;$($9&3#)<$)<;$)')3#)3$;$)?3$)+@<$&3$9&)S+&2&3&$)')&$) 3;$($9&3#)<$)3$)1'+#($)')3#) 3$;$)?N#1#$)#)+7)$&)3#)3T3;2;)_$;+;(&) 1;&+T9&$`)&)(7)3;$($9&3#)9'3'9$a)!! )!!! Pakuhi 3: Ke Anakuhi Moʻohaʻawina Pilikanaka Papa 5 (ʻaoʻao 1) 85

94 !"#$%&'()*+,$-./01$.2-/34.5$%3678/1$ "#!"$%$&$!'($!)*%$! +!,-!)*.#/0&$! *!O n" p#!ulu k"naka a pau e unoho p# ana, he mo!omeheu ko l"kou e alaka!i ana i ke!ano o ka nohona o ka p#!ulu: he mau loina, he ho!omana paha, he!ike, he hana no!eau, he mea e ho!oili ai, a he wahi p# n$ ho!i e noho ai.,-!1-2(0!'($!+!,-!)*.#/0&$! *!Oiai na!e he mau l"hui nui, na!auao, a ola l$!ihi,!a!ole!ike no n"!"ina!% a!e a no ka honua a puni ma muli o ke!ano hou o n" l"hui i ia w". 345! "$!6-!)7.0!1+$!+!)8(/+9$!'-! *!O ka ho!omana kekahi paepae kuana!ike ikaika loa ma ka paipai!ana a ma ka!"pono!ana i n" hana a k"naka e mana!o ana he pono. 34:;34<!,-!=$%$/-)$(!'($! +!)*.#/0&$!)>&$(! *Ua!oko!a ka nohona a ua pa!akik&, eia na!e, he mea ia na l"kou i koho,!oiai ho!i, ua!oi aku n$ paha ma mua o ka ho!okaumaha!ia e ko!eulopa no ke k#!% ho!omana. Ke pilikia ke kanaka i kekahi mea, hiki ke koho i ka noho a ha!alelele paha, a i kekahi manawa, ua hiki ke k$ ma ka no!ono!o wale n$, a i kekahi aku, he pono ka ho!ok$ kino!ana. 34?;34@! "$!,+2+%$!=$%$/-)$(! +!)*.#/0&$!)>&$(! *E ho!"!o ana ka po!e!eulopa e ho!ok$ i n" pahuhopu i kauoha!ia e ko!enelani, a!o ka ho!owaiwai ke ala nui e koi!ia ai ka ho!ok$!ana. 34A;345B! "#!*(!"C)D)D! +!,-!=$%$/-)$(! *!O ka ha!awina o ka paio i loko o ka p$!aiapili!imi pono kanaka, he mea ho!oulu kanaka k"!oko!a ia, a i loko o ka p$!aiapili pa!akik& a ka po!e panal"!au i!ike ai i ulu nui ai ka minamina i ia mea he pono kanaka, i ia mea he aupuni pono kanaka. 345B;345:! "#!"$($!E(/020$!)*.#/0&$! *Aia i loko o ka p$!aipili i kumu ai ka mo!omeheu, a i loko ho!i o n" ha!awina o kona ulu!ana, ka ulu p# o n" mana!o kahua e kino ai ke aupuni a k"naka. Aia p# i loko o n" ha!awina o ia aupuni ka mana k#kulu a kahukahu pilina kanaka e h$!oia ana he aupuni pono kanaka ia. Pehea ho!i kahi!amelika a k"kou? #4. Political Science/Civics: GOVERNANCE, DEMOCRACY & INTERACTION$ F! F! -9*):;<=$>)?;*=@;=('$<=A$(B;&*$ ':;C&D&C$&@:<C('$)=$;E:F)*<(&)='$ "#$%)&B)&$G)$H-9F):<$&I$H.@;F&G<,$ JB)H)=9&$B9<G<H&$H&@&$K<&K<&$ JB)H)9=<$B9<G<H&$GLG9F9$<9:9=&$ <45! 4)F)=&<F$>)?;*=@;=('$<=A$(B;&*$ K;&>B($<'$(B;$D)9=A<(&)=$)D$.@;*&C<=$M;@)C*<C+$ N#$O;$.9:9=&,$%;$%9<$)$G<$ 2)H)@;B;9,$ J=I$@<=<H)$G<B9<$&$BPH;<$<&Q$&$ C)=(*<C(Q$@<S)*&(+$*9F;Q$;T9<F&(+$ )D$)::)*(9=&(+U$ J=I$B<H<K&=<$&$<H)$H&<$@<$)$G<$B)F)$ )$G<$KI$ V$ <4:! 4&(&W;=H'$*)F;'$&=$.@;*&C<=$ M;@)C*<C+J$(B;=$<=A$=)K$ "#$O;$.9:9=&$O;@)G<F<G<J%;$ HX=<;B<=<$2IF<@<$O<=<G<,$$ J=I$HP=<;B<=<$G&G)HY$@;$)=<$ G9@9Z@)F;$ J=I$G9F;<=<Z:P@<&G<H&$G<=<G<$ JG<$F)F&$HP=<;B<=<$@<&$G)=<$ G9@9$H<=<$<$&$G[&<$ JG<$F)F&$G9F;<=<Z:P@<&G<H&$ G<=<G<$@<&$G)=<$G9@9$H<=<$<$&$ G[&<$ V$ #5. Political Science/Civics: PARTICIPATION & CITIZENSHIP **!A!ohe** #6.Cultural Anthropology: SYSTEMS, DYNAMICS & INQUIRY$ 4*;<(&)=$'()*&;'$<'$F&?&=>Q$ CB<=>&=>Q$A+=<@&C$;E<@:F;'$)D$ C9F(9*;$ "#$\2)H)@;B;9],$ J%;$<B<$&<^$ JG<$@)H)@;B;9$HP&K&$ JG<$@)H)@;B;9$2&G&)=<F&$ JG<$@)H)@;B;9$H-:;G;@<$ 7B;$A;?;F):@;=($)D$;<*F+$=<(&?;$.@;*&C<=$C9F(9*;',$<$:*&@<*+$ C9F(9*<F$;E:;*&;=C;$ "#$$_F9$G<$@)H)@;B;9$FIB9&,$ JF)F&$G<$=)B)=<$ J9F9$=I$:LH9F9$GI=<G<$ J:9G<$=I$B&H)B&H)=<$@)H)@;B;9$ V$ G45! 49F(9*<F$?&;K'$)=$(B;$ B9@<=ZF<=A$*;F<(&)='B&:,$ 69`'&'(;=C;JC9F(9*<F$B<*@)=+$ a#$%;$<f&h&$g<$hi&=<,$ JG<$F<9=<$@9<$H<=<$)$G<$HP&K&$@;$ G)$H-9F):<,$B;$:&F&=<$@<F9$ J<H)<H)$G<$:)H;$HP&K&$&$G)$H-9F):<$&$ G;$H<=)$)$G<$=)B)$H<=<$;$P$@<9$<&$ G<$HI&=<$@;$G;$G<=<G<$ JB;$:&F&=<$:I=<H&$F&G;$ G45! 49F(9*<F$?&;K'$)=$(B;$ B9@<=ZF<=A$*;F<(&)='B&:,$b*)D&($ <=A$b*)>*;''JC9F(9*<F$C)=DF&C($ N#$$%;$<F&H&$G;$G<=<G<,$ JF)F&$G<$:&F&=<$&$G<$HI&=<,$B;$G9@9$ K<&K<&$;$B)H)B<=<$<&$ JF)F&$G<$:&F&=<$H-9F):<ZHP&K&,$ :&F&G&<$ 7B;$A;?;F):@;=($)D$<$4)F)=&<F$ 49F(9*;,$$<$C9F(9*;$9=A;*$ C)='(*9C(&)=Q$CB<=>&=>$<=A$ A;D&=&=>$&(';FD$(B*)9>B$C)=DF&C('$ c#$o<$2)h)@;b;9$b<=<fih<9,$ J&$G&=)B&$B;$H-=;F<=&$G<$:)H;Q$9<$ B)H)@<G<$=<H;$;$F)F&$G<$@<9F&$)$ G;G<B&$ JH)&<&$B;$:<B9B):9$H)G)H<$@<$G<$ BPH;<Q$<$B;$=)B)=<$H)G)H<$@<$=I$ HI&=<$G<H<K<F;Q$B)F)$G<$KI$<$:&F&$ =I$:<=<FIH<9$H)G)H<$&$F)G)$)$G<$ =)B)=<$H)&B<=<$;$H&@&$<=<$&$G;$)F<$ J&$G<$=9&$H<=<$<H;$=<H;$)$G<$:)H;Q$ F)G)$)$G<$:LH9F9$=9&$ V$ $!!!!!!!!! Pakuhi 4: Ke Anakuhi Moʻohaʻawina Pilikanaka Papa 5 (ʻaoʻao 2) 86

95 #7.Geography: WORLD IN SPATIAL TERMS! #8.Economics: RESOURCES, MARKETS & GOVERNMENTS!!"!" "#$%&'()*!'+,!-)#!(&./'&*! ($(01'-.$+!$2!-)#!3/#&.4'5! 67!89!:3/#1.;'<! =;'!('1'('1'!:9.+'!! =:3/#1.;'!:>;'0! =:3/#1.;'!?'#+'! A'&1*!3/#&.4'+!5$4.#-.#5!,#G#1$(#,!-)&$0%)!-)#!#4$+$/*! $2!O'5.4!+##,<!)0+-.+%E%'-)#&.+%P! 2'&/.+%! K7!Q10!;'!19)0.!/'!;'!:./.!$1'<! =;'!+$)$+'!0)'.!)$1$)$1$+'! =;'!1$1.!)$+0'! =;#!':$!/').!:'.! =1$1.!;'!+$)$+'! "#$%&'()*!'+,!-)#!(&./'&*!.+-&$,04-.$+!$2!A0&$(#'+5!-$!-)#! 3/#&.4'5! 67!!:A0:95.'<! =)#!/'0!19)0.!$1'!1B:.).! =;'!('1'('1'!:9.+'! =;'!(.1.+'<!;91#('!)0':'1'! =:':$1#!:.;#!:.'!:$!:3/#1.;'" "#$%&'()*!'+,!-)#!A0&$(#'+! ($(01'-.$+!$2!-)#!8$&-)! 3/#&.4'+!4$'5-1.+#! =+9!).:$).:$+'!:9.+'E;.+$!F'.! =+9!.+$'!:9.+'!('+'19:'0E:B.F.<!! ;#!;'('!:'+'! =+9!('1#+'!:9.+'!.!+$)$!:.'! R)#!#4$+$/.4!./('4-!$2!-)#! A0&$(#'+!'&&.G'1!.+!-)#!3/#&.4'5! $+!O$-)!-)#!3/#&.4'5P!'+,!$+! A0&$(#'+!4$0+-&.#5! =1'F#!:.'!;'!:9.+'!E!;'09!;'!:B.F.E!! (.$!+9!19)0.!:B.F.! =F'.F'.!+9!'0(0+.<!T!U!;'!:9.+'! &$%" V$5-!'+,!O#+#2.-P!'+!#4$+$/.4! 5*5-#/!#/(1$*#,!O*!A0&$(#'+5! O#2$&#!/.%&'-.$+! =)#!/#'!+0.!;'!)$:$/'+'!/'! :A01$('! =;H:W!;#;').!($:#!'!(.1.;.'! =:./.!:.'!;#!!'1'!#!$1'!'.! =)':'1#1#E+$)$!L!($+$!#!)$:$)$1$! "#$%&'()*!'+,!-)#!,#G#1$(/#+-! $2!1$4'1E4$1$+.'1!.+,05-&.#5! :>.+'!'!/#!89!D0/0!?'.F'.! DH1$)#1$)#<! '78H!:A+#1'+.<!:9.+'!01019:'0E;'.! X$4'1!#4$+$/.4!5*5-#/5!'+,! -)#.&!,#(#+,#+4#!$+!-)#!1$4'1! %#$%&'()*! S7!D'!MB:'.'(.1.!D91#('!#!?'.F'.! '.<! '78H!:A+#1'+.<!1'F'.:'P!:.1.! )$1$)$1$+'P!;9(.1.!/$;0P!;0'! 19:'0N!;91#('!;'09! #7!D$!?'#+'<!/').!)0.;'P!)9+'.! 1'.;.P!/').!.+,.%$N!;91#('!/#! :A+#1'+.!!" &$'" "$G#&+/#+-!-'Y'-.$+P!'+! #4$+$/.4!5*5-#/!-)'-!4'+!O$-)! O#+#2.-!'+,!O0&,#+!.-5! 5-';#)$1,#&5! =MB/'.;':.!.!;'!:$).!:'0)'0<! /91'/'!:.'!;'!('1#;'+'!#!;'! (H:'1.!;$'P!)$:$1';$!:.'!+9!($+$!#! $1'!'.P!1$':'!/0'!;'!:B+'#)'+'! '0(0+.!#!)')'.!'.7! =M.1.;.'!;'!:$).!:'0)'0<!'1';':.!:.'! #!;'!($:#!)'('!:.;#!+$!;#!'1';':.N! :':$1#!1$':'!;'!1#$!.!1$;$!$!;'! )$:$)$1$!/'+':$!'0(0+.!:$.'.! /'/'$N!)$:$;'0/')'!+0.!:.'!/'! ;'!+$:$+$:$!.;.!F'1#!:'+'!+B7! #$%" "#$%&'()*!'+,!-)#!5).2-.+%!$2! ($(01'-.$+5!,0#!-$!-)#! J#G$10-.$+'&*!?'&! D'!8#:#+'!D'+';'! =;'!('1'('1'!:9.+'!;'0'!)01.).'! =;').!$!;#!;'0'!)#!)$(#+'<!+$! F'.!;'!:9.+'L! =;#!;0/0!+$)$E)':'1#1#! =;'!/'+':$!)$(#+'!$!;'!+#:#+'! ;'0'!)01.).'<!M#1#;9+#!!! :3/#1.;'N!:3/#1.;'!"!!:3/#1.;'! [!! Pakuhi 5: Ke Anakuhi Moʻohaʻawina Pilikanaka Papa 5 (ʻaoʻao 3) 87

96 Ka ʻŌpaʻa Haʻawina 1: Ke Kanaka Mua ʻAna o Nā ʻAmelika ʻO ka māhele ʻelua o ka pukana, ʻo ia nā ʻōpaʻa haʻawina e piha pono ai ka moʻohaʻawina. ʻO kēia ʻōpaʻa haʻawina mua, ʻaʻole ia he ʻōpaʻa e kū ana i nā anahoʻohālike kūhelu o ka papa, he ʻōpaʻa naʻe ia i kūkulu ʻia ma luna o ka manaʻo hoʻopono: inā makemake e aʻo piha no kekahi mea, pono e hoʻomaka ke aʻo ʻana ma ka nānā i kona wā kumu. ʻOiai ʻo ke kumuhana kūhelu o ka papa Pilikanaka Papa 5, ka Mōʻaukala o ʻAmelika, a ʻoiai hoʻomaka nā anahoʻohālike i ka helu ʻana i ka ʻike aʻo ma ka wā o Keritopa Kolumebusa, a ma kona hōʻea ʻana i Nā ʻAmelika, ua koi mai ka ʻaoʻao mauli ola e hoʻopiha i ka moʻohaʻawina i nā ʻōpaʻa kau mua e aʻo ʻia ai ka ʻike no ʻAmelika i ka wā ma mua aku o ka hōʻea o ko ʻEulopa. ʻO kēia ʻōpaʻa, a me ka ʻōpaʻa ʻelua, ka hua o kēlā manaʻo hoʻopono i koʻikoʻi ma ka haku ʻana i ka moʻohaʻawina ma kona ʻano he piha pono. ʻO kēia ʻōpaʻa mua, hoʻomaka ia i ke aʻo ma ka hoʻokahua ʻana i ka ʻike o ka haumāna no ʻAmelika i kinohi, he wahi ia. He wahi hoʻi i kumu a i loli ma ka holo o ka wā, a he wahi noho ia o kānaka ma kekahi mau pōʻaiapili o ka holo o ia wā. ʻO ke koʻikoʻi o nā moʻolelo hoʻokumu lāhui ke kuanaʻike nui i kiʻi ʻia ai kēia kumuhana haʻawina he ʻōpaʻa i loko o ka moʻohaʻawina. ʻO ka ʻike aʻo no ka moʻomeheu me nā mākau kālailai kuanaʻike nā kumuhana aʻo ʻīkoi i loko o nā haʻawina kikoʻī o ka ʻōpaʻa. Ka ʻŌpaʻa Haʻawina 2: Nā Lāhui Mua o Nā ʻAmelika ʻO ka ʻōpaʻa ʻelua, he ʻōpaʻa kūkulu ia no ka ʻōpaʻa mua mai, a he hoʻomau hoʻi i ke kūkā ʻana no ka mōʻaukala o ʻAmelika ma ka holo i loko o ka wā i kumu ai nā lāhui mua o ʻAmelika. ʻO ka ʻike aʻo, he hoʻomau i ke kūkulu ma luna o ka ʻike no ke kumu, ke kūkulu a me ka loli o nā moʻomeheu a me nā kuanaʻike ma o ke kūkā kikoʻī ʻana no nā hiʻohiʻona moʻomeheu a kuanaʻike o kēlā me kēia lāhui ʻōiwi nui ʻehā o Nā ʻAmelika o ka wā ma mua o ko Kolumebusa hōʻea ʻana. Ka ʻŌpaʻa Haʻawina 3: Ka Wā ʻImi Loa o ʻEulopa Mā ʻO kēia ʻōpaʻa ka ʻōpaʻa mua e aʻo ʻia ma ka hoʻokō i nā anaʻike koina kūhelu o ka papa (wahi a ka ACCN). Inā hoʻi i ʻole nā ʻōpaʻa mua ʻelua o luna aʻe, ʻo ka ʻike o kēia ʻōpaʻa ka ʻike hoʻolauna hoʻi 88

97 e loaʻa i ka haumāna ma ka hoʻomaka ʻana o ka papa. ʻO ka pilikia o kēia, ʻoiai he mau anahoʻohālike a anaʻike hoʻi ko kēia papa e kūkā ʻia ai ka poʻe ʻōiwi o ʻAmelika, ʻo ke kuanaʻike e kūkā ʻia ai, he mau pōʻaiapili pilikia ka nui. Inā e hoʻolauna ʻia ka ʻōiwi ʻAmelika i loko o ka pōʻaiapili o ka ʻEulopa, ʻo ia ana ke ʻano o ke kuanaʻike maʻamau e aʻo ʻia ai ia mau anaʻike. ʻAʻole pono pēlā, ʻo ka maʻamau nō naʻe ia. I mea hoʻi e aʻo ʻole ʻia ai pēlā, he mea nui nā ʻōpaʻa mua ʻelua, ʻoiai, i kahua no ka ʻike no ka ʻōiwi ʻAmelika i loko o ko lākou pōʻaiapili ponoʻī iho nō. He ʻae ia i ke aʻo ʻia o ka ʻike no ia mau lāhui ma ke kuanaʻike o lākou, ʻaʻole hoʻi ma ke kuanaʻike o kekahi (ko ʻEulopa). Ma kēia ʻōpaʻa e lele ai ke aʻo i ka ʻike no ʻEulopa i ka wā i ola ai nā lāhui nui o ʻAmelika Waena a Hema. ʻOiai he lele ia i kumuhana ʻokoʻa loa, ma o ka manaʻo hoʻokuanaʻike e pili ai, ʻoiai pau ka ʻōpaʻa ʻelua ma ke kūkā no nā hana noʻeau a nā lāhui ʻōiwi mua o ʻAmelika, a hoʻomaka kēia ʻōpaʻa ma ka hoʻohālikelike ʻana i ka noʻeau o nā lāhui ʻōiwi o Nā ʻAmelika me ko nā lāhui nui o ko ʻEulopa i ia wā. Ma ka hoʻohālikelike ʻana i nā hiʻohiʻona e like a e ʻokoʻa ai ka lilo ʻana o ia mau aupuni he mau aupuni mana nui o ko lākou mau ʻāina, komo koke aku nō i loko kekahi pōʻaiapili e hōʻoia hou ana i ke au manaʻo, ʻImi i ke Ola, a kūkā ʻia ke ʻano ʻimi ola o ʻEulopa i kumu i hōʻea ai ʻo Kolumebusa i Nā ʻAmelika. Hoʻoikaika nui ʻia ka haʻawina no ke kumu, ke kūkulu, a me ka loli o ka moʻomeheu a kuanaʻike i loko o ka pōʻaiapili o ʻEulopa a i loko hoʻi o ka pōʻaiapili o ko Kolumebusa hōʻea ʻana i nā moku o ke kai kūʻono o Mekiko. Ka ʻŌpaʻa Haʻawina 4: Nā Panalāʻau Mua o ʻAmelika ʻĀkau ʻOiai ʻo ka ʻōpaʻa ʻekolu kahi i hoʻomaka ai ka hoʻokō koina kūhelu, he hoʻomau kēia ʻōpaʻa ma ka nānā ʻana i ka hoʻomana, ʻo ia kekahi ʻano ʻimi ola a ka poʻe a pau o ka honua i ia wā. ʻOiai hoʻi e kia ana kēia ʻōpaʻa i ka poʻe o ʻEulopa wale nō, he ʻoiaʻiʻo ia no ko ʻAmelika poʻe ʻōiwi, a ua hiki ke hoʻopili aku i ka hana a nā lāhui hou aku e lāhui ana i ia wā. Ma ka nānā ʻana i ka manaʻo hoʻokuʻu i loko o ka pakuhi anahoʻohālike no ka ʻōpaʻa ʻekolu iho nei, me kona pili i ka ʻike aʻo mua o ka ʻōpaʻa ʻehā, e ahuwale auaneʻi ka waiwai o ka hoʻolilo i ka wā ma ka haku piha pono ʻana i ko lāua pilina ma ke anakuhi. Hiki ke lilo kēia hana liʻiliʻi o ka haku 89

98 moʻohaʻawina, he mea e pōmaikaʻi nui ai ke aʻo a ke kumu a me ka haumāna. He hōʻoia ia pilina i ke kahe pono o ke aʻo i waena o nā ʻōpaʻa ma ka hoʻolauna hoʻi i nā kumuhana a ʻike aʻo, ʻo ka hope o kekahi ʻōpaʻa, ʻo ia hoʻi kahi hoʻomaka i loko o ka ʻōpaʻa hou. I waena o ka ʻōpaʻa ʻekolu me ka ʻehā, ʻo ʻaneʻi kahi e ahuwale loa ai iaʻu ka waiwai o ka pilina ma ka mālama i ka hoʻokuanaʻike, i ʻole hoʻi e hū hewa. Ka ʻŌpaʻa Haʻawina 5: Ka Nohona Panalāʻau o ʻAmelika ʻĀkau ʻO ka ʻōpaʻa ʻelima nei kahi e hoʻomaka ai ke aʻo i ka ʻike maʻamau i loko o nā papa Mōʻaukala ʻAmelika. Hoʻolauna ʻia ka nohona ma ʻAmelika i ka wā hoʻokumu panalāʻau; ke ʻano ʻimi ola o ia mau kānaka; a me ke kumu ʻana, ke kūkulu ʻana, a me ka loli ʻana nō hoʻi o ko lākou nohona ma ke ʻano he moʻomeheu hou. Kālailai ʻia ke kuanaʻike i loko ka pōʻaiapili o ia moʻomeheu hou, a hoʻomaʻamaʻa ʻia nā mākau hoʻohālikelike no ka nohona o kēlā wā me ko kēia wā. ʻOiai ʻo nā kumuhana haʻawina o kēia ʻōpaʻa a ma hope aku he mau kumuhana e neʻe ana a kokoke aʻe iā kākou, he hoihoi ka nānā ʻana i nā manaʻo hoʻokuanaʻike no ka ʻimi ola ʻana, me ka ʻike ʻana i loko o kēia ʻōpaʻa, kū loa ke ʻano kuanaʻike i ko kēia au. ʻOiai naʻe he māhele ka hoʻokuanaʻike o ka moʻohaʻawina e ʻimi ana i ke ola o ka mauli Hawaiʻi, a ʻo ka ʻike kuʻuna kekahi ʻaoʻao ikaika ma ke kahukahu ʻana i ke ola o ka mauli, hiki ke manaʻo ʻia ʻo ka nānā ʻana i nā pōʻaiapili e kū loa ana i ke kuanaʻike kuʻuna wale nō ka haʻawina kūpono. ʻIke ʻia naʻe ma kēia ʻōpaʻa ka waiwai o ka nānā ʻana i nā kuanaʻike ʻokoʻa, nā kuanaʻike hoʻi e manaʻo ʻia he kūʻē paha i ke kuanaʻike kuʻuna, ʻoiai, ma ka hoʻokūkū ʻana i nā pōʻaiapili a manaʻo ʻēkoʻa e ʻoi aku ai ka ʻakāka o ka ʻike mua. Ma kēia pōʻaiapili, ua paʻa mua ka ʻike kuʻuna no ka pilina o ke kanaka i kona ʻāina ma ka manaʻo, he aliʻi ka ʻāina, a ma ke komo ʻana i ke aʻo ma kēia ʻōpaʻa, ua pono e kālailai ʻia ke kuanaʻike ʻo, he aliʻi ke kanaka. Ma ka nānā ʻēkoʻa ʻana i kekahi manaʻo i paʻa mua, ua ʻakāka hou aku ka manaʻo o ia ʻōlelo noʻeau, a ua ʻoi aku ka mōakāka o ka pilina o ke kanaka ʻEulopa e noho ana ma nā ʻAmelika i ka wā panalāʻau i kona ʻāina e noho ana. 90

99 Ma kēia māhele o ka moʻohaʻawina, e kālailai ʻia ka māhele hoʻokuanaʻike i mea e ʻike ai i ka waiwai o ka palapala ʻana i ia mau manaʻo, he huakaʻi aʻo ponoʻī iho nō e hoʻomaka ana ma kahi maʻamau i loko o ke kuanaʻike ponoʻī o ka ʻike aʻo, a laila, e neʻe aku ana i loko o ke kuanaʻike kuʻuna Hawaiʻi a ʻōiwi laulā nō paha. A inā pēlā e nānā ʻia ai nā manaʻo hoʻokuanaʻike o ka moʻohaʻawina, a e hoʻolilo ʻia ka wā kūpono ma ka noʻonoʻo a kālailai maikaʻi i ia huakaʻi kuanaʻike o ka haumāna, ua hiki ke nui ka pōmaikaʻi ma ka ka ʻaoʻao kūkulu kuanaʻike. Ka ʻŌpaʻa Haʻawina 6: Ke Au Kūʻēʻē o Nā Panalāʻau I ke komo ʻana ma ka ʻōpaʻa ʻeono me ka ʻehiku, nui ka papaha o ka hū hewa o ke aʻo. ʻO ka loaʻa naʻe o ka palapala ʻāina paʻa a launa maikaʻi ka mea e kia ai ke kumu. No ka nui o nā kumuhana haʻawina i hiki ke kiʻi ʻia no ke kūʻēʻē ʻana o nā panalāʻau, he koʻikoʻi ka paʻa mua o ka manaʻo kumu ma ka ʻike aʻo e nānā ʻia ana. Ma ke kālailai pono ʻana e koho ʻia ai ka ʻike e launa ana kekahi me kekahi, a e hoʻoholomua pū ana i ke aʻo no ka māhele o ka mōʻaukala e pono ai. A ʻoiai paha he nui loa nā kumuhana pākahikahi, inā ikaika ka pilina manaʻo nui, manaʻo hoʻokuanaʻike, a launa ʻike aʻo, e kahe ana ke aʻo. ʻO ia kahe ʻana ka mea e pakele ai ke kumu a me ka haumāna i ka ʻauana hewa a pau makehewa wale ka minuke o ka papa. E nānā pono ʻia nā pilina māhele moʻohaʻawina no kēia mau ʻōpaʻa hope i mea hoʻi e hoʻokolokolo ai i ke kahe, i mea kālailai hoʻi no ka nui ʻike i hiki ke aʻo ʻia ma luna o nā manaʻo kahua o ka ʻōpaʻa hoʻokahi. Ka ʻŌpaʻa Haʻawina 7: Ke Kaua Hulihia ʻAmelika ʻO ka ʻōpaʻa ʻehiku nei ka ʻōpaʻa hope o ka moʻohaʻawina Pilikanaka Papa 5. Aia i loko o ka hoʻohāiki ʻia o ke kumuhana haʻawina ma kēia ʻōpaʻa ka hiki ke nānā kikoʻī i ka nohona kanaka ma nā panalāʻau o ʻAmelika i mea e hoʻopau ai i ke aʻo ma ka hoʻi hou ʻana i ke kālailai i nā manaʻo nui ʻelua i hoʻomaka ai ke aʻo: ʻo ka moʻomeheu a me ke kuanaʻike. ʻOiai ʻo kēia mau manaʻo ʻelua he mau mākau i huki ʻia mai ka palapala anahoʻohālike mai, a i hoʻonoho ʻia he mau mākau aʻo e i loko o nā ʻōpaʻa a pau o ka moʻohaʻawina, ʻo ia hoʻi, e hoʻoikaika a e hoʻomaʻamaʻa ʻia ma o ka holo o ka 91

100 papa holoʻokoʻa. Ma ka hahai ʻana i nā haʻawina no ka moʻomeheu a no ke kuanaʻike, mai ka ʻōpaʻa mua a i ka hope, ua hiki ke kālailai ʻia ke ʻano e hoʻolālā, e hoʻomohala, a e aʻo ʻia ai nā mākau i mea e lilo maoli ai he mea paʻa i ka haumāna. ʻO ka manaʻo hope no ka nānā i ka moʻohaʻawina piha, ʻo ia hoʻi, ʻo ka mākau kālailai moʻomeheu a kuanaʻike ka haʻawina mua i hoʻomaka ai ke aʻo i ka papa. He kūpono ka lilo o ia haʻawina manaʻo like, ʻo ia ka pōʻaiapili e pani ʻia ai ka papa a e hoʻokuʻu ʻia ai ka manaʻo o ka haumāna. ʻO ka hoʻi hou i ka mole ma ka pau ʻana o ka huakaʻi, he kūpono a he pōmaikaʻi e mahalo ʻia. PUKA ʻO PUNIA Ma ka holo o ka moʻolelo no Punia, hala akula ʻo Leimakani i ka waha ʻino o ka manō ʻo Kaiʻaleʻale me kona pūʻali ma kahi o ka lua ula a lāua ʻo Punia e luʻu mau ana. I ka wā i pau ai ʻo Leimakani, ʻaʻole ʻo Punia i luʻu pū aku me ia, mai ka pali aku naʻe i nānā ai i ka hopena o kona makuakāne. E like hoʻi me kā Leimakani i ʻōlelo mua aku ai i kāna wahine aloha no ke keiki a lāua, ua lilo ia i mea mālama maikaʻi i kona makuahine, ʻoiai, I ia mau lā, ua hāpai aʻela ʻo Punia i ka hana maʻamau a kona makuakāne, ʻo ia nō hoʻi ka mahiʻai ʻana ma ko lākou kīhāpai. 82 ʻO ka luʻu ula naʻe, ua pāpā loa aku ka makuahine i ko Punia hele ʻana. A hala he mau lā, hoʻomaka ʻo Punia e ʻono i ka iʻa ula punahele a kona makuakāne. Noi akula ʻo ia i kona makuahine e ʻae i kona iho ʻana i ka luʻu ula. ʻOiai ka makuahine e hōʻole ana, nonoi mao ʻole ana kahi Punia me ka hoʻohiki i nā manaʻo hoʻolana e maha ai ka naʻau o kona makuahine, a ʻae maila kona makuahine. I mea naʻe e kō ai ka hana luʻu ula, ua pono e ʻume mua ʻia ka pūʻali manō a i kekahi ʻaoʻao mai ka lua aku, ʻoiai, e kali ana ʻo Kaiʻaleʻale e ʻai iā Punia ma kona luʻu kai hou ʻana: Iā Kaiʻaleʻale e aʻo hoʻomākaukau ana i kona pūʻali manō, aia nō ʻo Punia ke kū mākaukau maila me ka pōhaku e paʻa ana ma kona lima ma kahi āna i ʻōlelo mua ai. A i ka pohā ʻana nō o ke kai ma ia wahi, ʻo ka pau akula nō ia o ua pūʻulu manō nei i ka holo i laila. A i hākālia nō a hala nā manō ma kēlā wahi a Punia i hoʻolei ai i ka pōhaku, ʻo ko ia nei luʻu akula nō ia i ka lua ula a lāua me ka makuakāne e luʻu mau ai. A ʻoiai nō hoʻi, ʻaʻole i kiʻi iki ʻia ua lua ula nei, ua hele nō hoʻi a piha 82 Antonio, He Moʻolelo Kaʻao no Punia,

101 pono, a ua maʻalahi wale kā ia nei luʻu ʻana aku. Loaʻa nō iā Punia nā ula ʻelua. ʻO ko ia nei ea aʻela nō ia me ka ʻāwīwī a kau nō kēia i kula... ʻO kona huli hoʻi nō ia me nā ula i kona lima, a i ka ʻike ʻana mai nō o ka makuahine i ka hoʻi ola aku o kāna keiki me nā ula ʻelua i ka lima, ua lilo loa ia i mea hauʻoli loa no ka makuahine. A ua hele koke akula ʻo ia e hoʻā ahi pūlehu no nā ula a lāua. 83 No laila, ua hōʻea i ka pau ʻana o ko Punia moʻolelo. Pehea hoʻi ʻo ia i hoʻopuka ai i ka ʻike i paʻa iā ia? He aha nā ʻike i paʻa iā ia i mea e kūpono ai ia puka ʻana ona? He aha ka manaʻo o ka paukū hope ma ka hōʻike i ke kuleana o Hina ma kēia puka ʻana o kāna keiki? Pehea e ʻokoʻa ai paha ka moʻolelo, inā ʻaʻole ʻo Punia i hōʻea i ke kūlana mākaukau e puka ai ma ka ʻike i aʻo ʻia? Pehea hou aku i hiki ai iā Punia ke hōʻike aku i ka paʻa o ka ʻike i aʻo ʻia iā ia ma kekahi mau pōʻaiapili o kēia moʻolelo? E noʻonoʻo iki iho a e hoʻomau aku i loko o kekahi kīpuka manaʻo e nalu hou ai. 83 ibid.,

102 KA MOKUNA V: HOʻŌLA Ma kahi o ka hana, he ola ma laila. 84 OLA IĀ KEKŪHAUPIʻO Hala aku he wā o ko Kekūhaupiʻo noho ʻana ma lalo o kāna kumu ʻo Laʻamea ma ka hoʻomaʻama i nā ʻike hou o ka ʻoihana kaua, komo akula hoʻi ka hopohopo o Laʻamea i kona ola ponoʻī ma muli o ka mākaukau loa o Kekūhaupiʻo ma kāna mau ʻike i ʻike ai. Ma ka wā i piha ai he ʻumikūmālima paha makahiki iā Kekūhaupiʻo, ua pau ka ʻika a Laʻamea i ke aʻo ʻia, a ua noi ʻo Laʻamea e hoʻokuʻu ʻia ʻo ia, me ka lawe pū nō hoʻi iā Kekūhaupiʻo i kona hoa hānau i mea aʻo hou aku ma nā pae ʻike koʻikoʻi o ka ʻoihana: ʻo ka ʻike haʻihaʻi kanaka. ʻO Koaiʻa ke kumu hope a Kekūhaupiʻo ma kona hoʻomākaukau ʻia, a i ka wā hoʻi i puka hope ai a paʻa piha ka ʻike ʻoihana kāʻokoʻa i ke kaukaualiʻi ʻōpio, ʻo ia hoʻi kona wā i puka aku ai a kū hoʻokahi, he koa pūʻali hoʻi o Kalaniʻōpuʻu e ola ai ka ʻike o kāna poʻe kumu. I ka lilo ʻana o ke aupuni o Hawaiʻi ma lalo o ka noho aliʻi ʻana o Kalaniʻōpuʻu, ua hoʻi maila ʻo Kamehameha i mua o ke alo o kona ʻanakala, a noho pū iho me kā Kalaniʻōpuʻu keiki ponoʻī, ʻo ia hoʻi, ʻo ke Aliʻi Wohi ʻŌpio Kīwalaʻō. A ua hāʻawi akula ʻo Kalaniʻōpuʻu i ke aʻo ʻia ʻana o Kamehameha ma lalo o Kekūhaupiʻo, a e aʻo ana hoʻi i kēia aliʻi ʻōpio i nā ʻike kaua o kēlā au kahiko o ka ʻāina... I ka lilo ʻana o ke aʻo ʻana o ke Aliʻi ʻŌpio Kamehameha ma lalo o Kekūhaupiʻo, ua hoʻoholo ihola ʻo Kekūhaupiʻo e hāʻawi i kona ʻike a pau no kāna haumāna aliʻi a ua hoʻokō ʻiʻo nō ʻo ia pēlā. I ka hoʻi ʻana o Kamehameha i Kohala, ua hoʻi ʻo ia me ka piha i ka mākaukau kaua a i loaʻa hoʻi kēia mākaukau ma ka ʻoihana kaua ma lalo nō o ke aʻo hoʻomanawanui ʻana o kāna kumu aʻo kaua, ʻo ia nō hoʻi ke koa kaulana nona kēia moʻolelo. Ma muli hoʻi o kēia haʻalele ʻana o ke Aliʻi ʻŌpio Kamehameha i ke aloaliʻi o ka Mōʻī Kalaniʻōpuʻu, ua haʻalele pū nō hoʻi ʻo Kekūhaupiʻo i ke aloaliʻi o ka Mōʻī Kalaniʻōpuʻu a ua hoʻi ʻo ia a noho ma kona wahi hānau ma Keʻei, a e lawelawe ana nō hoʻi i nā hana pili i ke ola ʻana. A ia manawa hoʻokahi nō āna e noho ana ma Keʻei, ua aʻo pū ihola ʻo ia i kekahi mau kānaka ʻōpio o Keʻei me Nāpoʻopoʻo i ka ʻike kaua a e hoʻomākaukau ana nō hoʻi no lākou i ka ʻike hakakā, ʻoiai, me he ala ua ʻano komo maila nō ke ʻano haliʻa i loko ona, e hōʻea mai ana nō paha ka lā e kāhea ʻia ai kēia mau kānaka ʻōpio e kū ma hope o ke Aliʻi ʻŌpio Kamehameha Pukui, ʻŌlelo Noʻeau, 100: Desha, He Moʻolelo Kaʻao No Kekūhaupiʻo,

103 I kēlā kaua nō hoi i hoʻomaopopo loa ʻia ai ke ʻano koa maoli o Kekūhaupiʻo a me kāna haumāna aliʻi, a ua ʻōlelo ʻia nō hoʻi no ka mea nona kēia moʻolelo koa wiwo ʻole, ua like ka maka ihe iā ia me he wai ʻauʻau ala, a i luna nō ke kanaka, haʻi akula i ka loaʻa aku i nā lima hao wela o Kekūhaupiʻo, a ʻo ka lāʻau pololū a ka poʻe o Maui e hoʻomoe ana i luna o ke koa kaulana o Keʻei, ua ʻaloʻalo wale ʻia aʻela me ke akamai nui wale. Ma ia kaua nō hoʻi i hoʻomaopopo loa ai kēlā poʻe aliʻi kiʻekiʻe ma hope o Kalaniʻōpuʻu i ke ʻano koa wiwo ʻole maoli o ke Aliʻi ʻŌpio Kamehameha, ʻoiai, iā ia i ʻike ai i ke kūpilikiʻi maoli o ke ola o kāna kumu aʻo kaua, ua waele akula ʻo ia i ke alahele a hōʻea wale i ka hui pū ʻana me Kekūhaupiʻo a me ia ʻano wiwo ʻole nō o lāua i waele hou mai ai lāua i ko lāua alahele a hōʻea hou ma ka hui ʻana me nā koa o ke Aliʻi Kalaniʻōpuʻu NO KA HOʻŌLA 87 ʻOiai he moʻolelo piha loa ka moʻolelo ʻo Kekūhaupiʻo i ka ʻike kuʻuna o kēlā ʻano kēia ʻano, ʻo nā hāpana moʻolelo pōkole o luna he mau laʻana e hōʻike ana i ke ola maoli o ko Kekūhaupiʻo ʻike ma hope o ka wā i puka ai ʻo ia he ʻōlohe o ka ʻoihana kaʻa kaua. Ma hope iki o kona puka ʻana mai ke aʻo a kāna kumu hope, ua hoʻonoho ʻia ʻo Kekūhaupiʻo he koa ma ka pūʻali o ke Aliʻi Kalaniʻōpuʻu. Aia hoʻi i loko o ia pōʻaiapili o ka nohona ka lilo ʻana o Kekūhaupiʻo he kumu aʻo, nona ke kuleana ʻo ka hoʻomākaukau i ke aliʻi ʻōpio hou ʻo Kamehameha no kona mau kuleana hoʻoponopono aupuni ma ia mua mai. Aia pū ma ia noho ʻana i ke alo o Kalaniʻōpuʻu ko Kekūhaupiʻo komo maoli ʻana i nā kaua, a ma ka paukū hope o luna e ʻike ʻia ai kona mākaukau loa ma ka ʻoihana i lawelawe ikaika ai ʻo ia mai kona wā e kamaliʻi ana ma ke one o Keʻei. ʻO ka paukū moʻolelo mua o luna pono aʻe nei, ʻo ko Kekūhaupiʻo lilo ʻana i kumu, he hoʻokahi pōʻaiapili ia i ola ai kona ʻike aʻo no ka ʻoihana kaua. ʻO ko Kekūhaupiʻo kiʻi ʻia he kumu aʻo ma muli o kona mākaukau loa ma ka ʻike kaua, he manaʻo kuanaʻike koʻikoʻi e hoʻōla ʻia i loko o ka ʻoihana hoʻonaʻauao o kēia au. ʻO ia hoʻi, ke pōmaikaʻi i ke aʻo, he kuleana nui ka hoʻoili hou. Inā kālailai ʻia nā huakaʻi aʻo hikiāloa o ke kanaka, loaʻa nō ka wā e kumu ai nā kānaka a pau ma kekahi ʻano ʻike i paʻa mua. ʻAʻole paha e hahai koke ia kumu ʻana i ka wā aʻo Moenahā ʻo ka Hoʻopuka, e loaʻa nō naʻe ka wā e ili ai kahi ʻike i aʻo mua ʻia ma luna o kekahi. ʻAʻole paha e kūhelu ka pōʻaiapili e lilo ai 86 ibid., hoʻōla: ʻO ka wā aʻo hope kēia o ka huakaʻi aʻo, naʻu i pākuʻi ma hope o ka wā aʻo hoʻopuka o ke kiʻina Moenahā. ʻOiai ʻaʻole kēia he inoa pae aʻo i loko ua kiʻina Moenahā nei, ke hoʻohana ʻia nei ka inoa ʻo, hoʻōla, he inoa pae aʻo, ma ke ʻano hoʻokahi i kūlana ai nā kiʻina ʻehā o ka Moenahā. 95

104 kēlā me kēia kanaka he kumu, e kumu naʻe ka poʻe a pau na kekahi kanaka, ʻoiai, ʻo ka ili o ka ʻike, ua hiki nō i loko o ka pōʻaiapili nōhie loa o ka launa kanaka ʻana. ʻO kekahi laʻana o kēia, i ʻike mua ʻia, ʻo ia ka hoʻomaʻamaʻa ʻana o Kekūhaupiʻo i ka ʻō i ke kumu niu i mua o kona hale me ka nānā pū o kona mau hoa aloha. He laʻana ia no kekahi mokuna i kūpono ma ke ʻano he pōʻaiapili kūlohelohe o kēia manaʻo. Ua kumu aʻela ʻo Kekūhaupiʻo i kona wā ʻōpiopio loa, ʻoiai, ma ka nānā ʻana o ia mau hoa iā ia ma kāna hana, a ma ke komo pū nō paha ma ka hoʻāʻo iki, ua ili kahi ʻike ma luna o lākou no ia hana. A i loko nō o ka makemake a makemake ʻole nō paha o Kekūhaupiʻo (a me ke kanaka maʻamau o kēia au nei nō paha) e lilo i kumu aʻo kūhelu, inā lilo ka ʻike o ke kanaka he ʻike ola maoli ma kāna hana, e ili ana nō i kekahi wā. ʻO kēia ola kūlohelohe ʻana o ka ʻike ma ka pōʻaiapili o ke ola kanaka, ʻo ia ka pahuhopu ʻoi kelakela o ke aʻo, a ʻo ka haʻawina nui hoʻi o ko Kekūhaupiʻo hoʻomākaukau ʻia. ʻOiai ua aʻo maikaʻi ʻia ʻo Kekūhaupiʻo i ka ʻike a loea ma kāna hana, a ʻoiai hoʻi he keiki ʻimi ʻo Kekūhaupiʻo i ke kō piha o ka haʻawina iā ia, ua lilo ka ʻike ʻoihana kaua he ʻike kuluma i loko lilo ona. Ua ʻōlelo ʻia, ʻo ke ʻano o ka neʻe ʻana o kona kino ma ke kahua kaua, kohu mea ʻole ia i waena o nā kānaka e hoʻolei ana i nā ihe, a ʻo ka ihe e lele makawalu ana ma luna ona, he haki wale i ke ani a kona lima. 88 No ia ʻano kanaka mākaukau loa ma kāna hana, komo piha kona kino, kona noʻonoʻo, a me kona ʻuhane he kauā na ka hana i ka wā e lawelawe ai. Ma ia ʻano o nā moʻolelo kuʻuna, ʻo Kekūhaupiʻo paha ke kumu hoʻohālike helu ʻekahi e ʻimi ai ka haumāna o kēia wā e hoʻopili aku. ʻO kona ʻano, ʻo kāna lawena aʻo, a ʻo kona ake mau i ka hōʻea i ka pae ʻoi kelakela o kāna hana, he mau ʻano kanaka ia e pono e hoʻōla ʻia i loko o nā ʻōnaehana hoʻonaʻauao like ʻole o Hawaiʻi nei a puni, a ma ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi ponoʻī iho pū nō kekahi. ʻO ka hāpana moʻolelo o luna aʻe a me kona manaʻo nui no ke ola kūlohelohe a ʻoiaʻiʻo hoʻi o ko Kekūhaupiʻo ʻike ke kumu i koho ʻia ai ka huaʻōlelo ʻo Hoʻōla, ʻo ia ka inoa o kēia mokuna hope o ka pepa. ʻOiai ʻaʻole ka Hoʻōla he wā aʻo ma ke kiʻina Moenahā, he manaʻo nui koʻu no ke koʻikoʻi o ke kuanaʻike ola o ke aʻo ma waho o ka palena o nā kumuhana haʻawina. Ma ka noʻonoʻo ʻana i ke 88 Desha, He Moʻolelo Kaʻao No Kekūhaupiʻo,

105 ala e hoʻoikaika ʻia ai ia kuanaʻike, ua hoʻoholo ʻia ka pākuʻi ʻana he hoʻokahi hou aku wā aʻo i nā wā aʻo ʻehā o ke kiʻina Moenahā, ʻo kēia Hoʻōla nō hoʻi. ʻO ka ʻokoʻa naʻe o kēia wā aʻo kona lōʻihi. Ma hope o ke aʻo ʻana i ka ʻike hou, e lawe ʻia ia ʻike, e hoʻopili ʻia a e hoʻohana ʻia e like me ka nui e hiki i loko o ke ola o kēlā lā kēia lā no ke koena hoʻi o ke ola kanaka. ʻO ka manaʻo hoʻi o ka hana ʻana penei, ʻo ka hoʻohana kāʻokoʻa i ka ʻike aʻo ka ʻike piha ʻana ma ke kino, me ke poʻo, a ma ka ʻuhane pū hoʻi a loea. A ma ke komo piha ʻana o ke kino kāʻokoʻa wale nō hoʻi e naʻauao maoli ai ke kanaka ma ka ʻike aʻo, a pēlā wale nō e lilo ai ia he ʻike kuluma a he ʻike ola. Inā paha ʻo ia ʻano kuanaʻike aʻo ka pahuhopu nui e kia ai nā mākua, nā kumu, nā alakaʻi, a me nā haumāna hoʻi i loko o ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, ua hiki nō paha ke ʻoi loa aku ka holomua o nā ʻōpio i loko o ka huakaʻi hoʻonaʻauao o kēia wā. A inā hoʻi ʻo ia kuanaʻike ke kia nui ma ka hoʻonaʻauao e ʻimi ʻia ai ke kūlohelohe hou aku o nā pōʻaiapili aʻo, a me ke kuluma o ka ʻike i loko nā pōʻaiapili e ola kūlohelohe ai, ua hiki ke pōmaikaʻi pū nā ʻōpio i ka ʻōnaehana hoʻonaʻauao e noʻonoʻo ʻia nei he hoʻoheleleʻi a he hoʻohemahema pinepine i kēia mau lā. ʻO ka nani ʻoi ʻo ke kia ma ke kūkulu kuanaʻike, aia i loko o ke kuanaʻike ia mea ʻo ke ola ma kona ʻano kūlohelohe maoli. ʻO ka ʻike koina a pau e aʻo ai, ua koho ʻia he koina, ʻoiai, loaʻa nō kona pili i ke ola kūlohelohe o ke kanaka. ʻO ka hiki ʻole ke ʻike ka pilina o ka ʻike i ke ola kanaka, ma muli wale nō ia o ka hemahema o ka nānā ʻana. Ke hoʻoponopono kākou i ko kākou kuanaʻike e ʻike maka ai i ka pilina o ka ʻike i ke ola o kākou, a laila, e hiki ana iā kākou ke kūkulu i nā pōʻaiapili kūlohelohe e aʻo a e hoʻomaʻamaʻa ʻia ai ka ʻike aʻo a kuluma. I loko o ka hana ʻana pēlā, e ulu auaneʻi ke kuanaʻike e minamina ana pēlā. E ulu ka manaʻo hoʻōla i loko o nā haumāna, ʻo ke kuleana hoʻi o lākou ma ka hoʻomau i ka ʻike i aʻo ʻia, a ʻo ke kuleana hoʻi o lākou ma ka hoʻoili hou. Inā kō ke kūkulu kuanaʻike hoʻōla na ka poʻe kumu o ka ʻoihana hoʻonaʻauao, a kākoʻo a kahukahu ʻia hoʻi e ka poʻe alakaʻi o ka ʻoihana, ʻo ka neʻe aku nō ia o ke kiʻina hoʻonaʻauao mai loko aku o ka pōʻaiapili aʻo poʻo e kū nei, a ulu aʻe he kiʻina hoʻonaʻauao o ka pōʻaiapili aʻo ʻuhane e puka lanakila maoli ai ʻōpio, he mau ʻelele lāhui naʻauao kāʻokoʻa. 97

106 HE AKUA HOʻŌLA: ʻO MAULIOLA 89 ʻO ke kūlana ola o ia mea ʻo ka moʻohaʻawina, he nāwaliwali nō ia ʻānō. He ola hāiki loa ia, ʻoiai, aia nō i loko o nā palena o kēia pepa kona ola ʻana. A ʻoiai ʻo ia ka hana a me ka hua nui o kēia pāhana pepa, he mea ʻole nō ia i loko o ka nui o kaʻu mau papa e aʻo ana, i loko o ka nui o nā papa e aʻo ai ka papa ʻelima, a i loko hoʻi o ka papahana kālaiʻike piha o ka honua hoʻonaʻauao ʻo Nāwahī. ʻAʻole naʻe ʻo ke ola ma hoʻokahi wale nō pōʻaiapili papa he mea e emi ai ka manaʻolana hoʻōla no ia huahana. No ka hilinaʻi piha i ka mana o ke kiʻina haku moʻohaʻawina ma ka hoʻomohala kūpono i ka moʻohaʻawina mauli ola, ua hōʻea aku koʻu noʻonoʻo i nā huahana o kēia pāhana, ʻo ia hoʻi ke akua hoʻōla kahiko ʻo Mauliola. Inā nānā ʻia ka inoa o ia akua ma ke ʻano hoʻokahi i kālailai ʻia ai ka inoa o ka papahana hoʻonaʻauao, he kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, i mea e hoʻāhuwale ʻia ai kona kuleana a pahuhopu nō paha, ua hiki ke kuhi ʻia ko Mauliola kuleana a mana i kona wā. ʻO ke akua hoʻi ʻo ia e ola ai ka mauli, e polapola ai ke maʻi, e naʻauao ai ke naʻaupō, a e hoʻopono ana i ka wā hemahema. ʻO ke akua hoʻi ʻo ia no ka poʻe pilikia i ka maʻi a olakino hemahema ma kekahi ʻano, a ʻo ia pū ke kuanaʻike e nānā ai au i ka huahana o kēia pāhana pepa, ʻo ka moʻohaʻawina. ʻO ka moʻohaʻawina, ua lilo ia, ʻo ia kuʻu wahi Mauliola, nona mai ke ola o kaʻu mau haʻawina, nona pū mai ka polapola ʻana ka hoʻonaʻauao ʻōpio ma ka papahana kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi, nona ka naʻauao e māʻamaʻama ai ke ala hāiki a ke kumu, a nona hoʻi ka hoʻopono ʻana i nā hiʻohiʻona hemahema o kaʻu hana i loko o ka ʻoihana kumu. Eia hou, aia i loko o nā huahana moʻohaʻawina (ʻo ke kiʻina haku moʻohaʻawina a ʻo ke anakuhi moʻohaʻawina kaiaʻōlelo mauli ola Hawaiʻi) ka mana a me ke kuleana hoʻi ma ka hoʻōla ʻana, 1) i ka papa haʻawina o ka honua hoʻonaʻauao ma ka hoʻolauna ʻana i nā moʻohaʻawina kekahi me kekahi, 2) a ma ka hoʻōla pū i nā ʻōpaʻa haʻawina i loko o nā moʻohaʻawina pākahi e piha ai ka papahana aʻo ma ka pae lumi papa. 89 Pukui, ʻŌlelo Noʻeau, 154:1422, Ka lā i ka Mauliola. Ma luna o nā manaʻo o kēia ʻōlelo noʻeau i haku ʻia ai ke poʻomanaʻo no kēia māhele o ka pepa, ʻoiai, penei i kamaʻāina ai i ke akua ʻo Mauliola a me kona kuleana hoʻōla ma ka pōʻaiapili kuʻuna. 98

107 No Ka Papa Haʻawina He waiwai kahua ko ka moʻohaʻawina ma ka pōʻaiapili e kūkulu ʻia ai ka papa haʻawina. Inā paha e ʻimi kēlā me kēia kumu i ka haku pākahikahi aku i ka moʻohaʻawina no kāna mau papa e aʻo ai, a ʻo ka hopena hoʻi o ia ʻimi pākahikahi ʻana, ʻo ia ka loaʻa o kahi moʻohaʻawina no nā papa aʻo a pau o ka honua hoʻonaʻauao, ua hiki ke lilo ke kūkulu papa haʻawina ʻana, he hana kāpilipili a he hana hoʻonohonoho a hoʻolauna wale nō. A inā paha ʻaʻole ka haku ʻia o ka moʻohaʻawina he mea e ʻimi pākahikahi ʻia e ke kumu, manaʻo au he waiwai ke lilo ka haku ʻana he kuleana na ka poʻe alakaʻi, na ka loea paha, a he pāhana pūʻulu nō paha e hoʻokō koke ai, ʻoiai ke paʻa, ʻo ka paʻa nō ia o ka papa haʻawina i hiki ke hoʻoikaika like ʻia. No Ka Hoʻomohala Haʻawina Aʻo ʻO ka waiwai o ka moʻohaʻawina ma ka pōʻaiapili o ka hoʻomohala ʻana i ka haʻawina aʻo, ʻo ia ka paʻa mua o nā manaʻo hoʻokele haʻawina i noʻonoʻo, i hoʻolālā, a i hoʻopaʻa mua ʻia ai kona mau hiʻohiʻona koina a hopena aʻo. I ka wā e kiʻi ai ke kumu i ke kumuhana haʻawina e hoʻomohala ai, ʻo ka nui o ka wā hoʻomohala, hoʻolilo ʻia nō ma ka hoʻoholo i nā manaʻo nui me ke kahua o ke aʻo ʻana (inā hoʻi e nānā iki ʻia). ʻO ka loaʻa mua o ke anakuhi moʻohaʻawina i ke kumu, he kōkua nui ia ma ka hiki ke kia piha ma ka hoʻonui ʻike paha no nā kaʻakālai aʻo kūpono e ʻoi aku ai ka holomua haumāna, no nā kaʻakālai haku haʻawina e lanakila ai nā haumāna o nā ʻano aʻo ʻokoʻa, a no ka hoʻonui ʻike hou aku hoʻi no ka maʻiʻo e loea hou ai ke kumu. ʻO ka pōmaikaʻi nui o ka moʻohaʻawina i ke kumu, nona nā kuleana he nui i loko o ke aʻo ʻana, ʻo ia ka loaʻa hou o ka wā e hoʻokāʻoi aku ai i nā hiʻohiʻona aʻo kikoʻī e pā pololei ai ka haumāna. ʻO ka pakuhi hope o kēia pepa (Pakuhi 6), he pakuhi e hōʻike ana i ia manaʻo no ka waiwai hoʻōla o ka moʻohaʻawina. ʻIke ʻia ke kūlana liʻiliʻi o ka moʻohaʻawina i loko o ka pōʻaiapili o ka papa haʻawina holoʻokoʻa, a ʻike pū ʻia ke kūlana mea nui o ka moʻohaʻawina i loko o ka pōʻaiapili o ka ʻōpaʻa haʻawina, a ma ka ʻike ʻana i ke kuleana kikoʻī o ka hoʻokahi moʻohaʻawina ma kēia pakuhi, pēlā e ʻike pū ai i ka nui o ka hana hoʻōla e koe nei ma ke kūkulu i luna, ma ke kūkulu hoʻi i ka papa 99

108 haʻawina, a ma ke kūkulu i lalo, ma ka haku ʻana i nā ʻōpaʻa haʻawina kikoʻī e pono ai ka hana o kēlā lā kēia lā i loko o ka lumi papa. Ke nānā a ke kālailai i nā manaʻo hoʻōla o ia pakuhi, e kālailai pū i ke kuleana kanaka ma ka ʻauamo, i ke kuanaʻike kanaka e pono ai ka hōʻea, a i ka mākaukau kanaka kūpono e pono ai ka hoʻokō. OLA IĀ PUNIA Ma hope iho o ka lanakila ʻana o Punia ma luna o nā akua o nā Kekaha Wai ʻOle o nā Kona, ua hoʻi maila ʻo Punia no kahi o kona makuahine aloha e noho aku ana a kali no ka mea aloha, he keiki. A i ko lāua hui hou ʻana, ua hoʻopiha ʻia ʻo Hina i ka hauʻoli no ka hoʻi ola ʻana mai o kāna keiki. Ua noho ihola ʻo Punia a lawelawe i nā hana a kona makuakāne i aʻo ai iā ia, ʻo ia hoʻi, ka mahiʻai ma uka o ka ʻāina. A i ka nele ʻana nō i ke kōkoʻolua o ka ʻai e pono ai, ua iho akula nō ʻo ia i ka lua ula a lāua me kona makuakāne. A ʻaʻole hoʻi ʻo Kaiʻaleʻale i laila e kali mai ana no ka hoʻopōʻino i kona ola. 90 E aha ana hoʻi kou ʻike? He ʻike ola ʻauamo hoʻi, e like me ko Punia, e ahuwale ana ma ka lawena a ke kino? A he ʻike ola ʻole nō paha, e kūpinaʻi wale ana nō ma nā palena pau o ka waihona noʻonoʻo e naue ʻole ai? E noʻonoʻo iki iho, a e naue aku nō i ka hana e huliāmahi pū ai. 90 Antonio, He Moʻolelo Kaʻao no Punia,

109 # $"$"##.0122&3# $"$"## 4# $"$"## 5# $"$"## 6#!"#$"$"#%"&"'()"#!"("&*+,+-#."/+(#-+"#%"'"(&(# $"$"## 7# $"$"## 8# $"$"## 9# $"$"## :# $"$"## ;# $"$"## <# $"$"## 4=# $"$"## #!"#"$%!%&'(''#"# #."&(&-#!"#$%&'&()')*+")$!"#$%&'()*)+$)$,)-.$ $A1A>2B2>2# ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) &,C@>@D2# ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ).2>@D2>A>2# ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ).0>2?#!AB3# ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) $0E@3B2F$?313# ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) )0#$2C2#&GB2&A# ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) $"$"## 45# ) # $ )!"#"$%!%&'(''#"## $"$"#!"#$%&'&()')*+")$,$-$&'./0#1/")%$&2345$)$,)-.$ H4I# &*$"&"#%"&"'()"# # $*)$'('$')!%')#'(') ")(+)#'!*,-$').-&-%"&"'()"# /0/0$1$ / $ H:I# &*$"&"#%"&"'()"# # $*)$'%')&%,-&-') #'!*,-$') H5I# &*$"&"#%"&"'()"# # (+),+&%-)!%')")(+) #'!*,-$') H7I# &*$"&"#%"&"'()"# # (+).'(',+#'%)!%')") #'!*,-$')#+$'%) H9I## &*$"&"#%"&"'()"# # $*)'%)$0#1#1)")(+).'(',+#'%) H6I# &*$"&"#%"&"'()"# # $')/+)#-!-),"')") #*%,".')!+) H8I# &*$"&"#%"&"'()"# ) $')("&"(').'(',+#'%)") #'!*,-$')#+$'%) Pakuhi 6: Ka Papa Haʻawina Hoʻonaʻauao Kaiaʻōlelo Mauli Ola Hawaiʻi Piha 101